Ετικέτα: ΣΕΝΤΟΥΚΑΣ

Ο Λευτέρης Καλέλης υπήρξε αναμφισβήτητα ένα σπάνιο μουσικό ταλέντο, που χάθηκε όμως πολύ γρήγορα, χωρίς να προλάβει να μεσουρανήσει, όπως το άξιζε. Ως τις μέρες μας όλοι οι παλιοί συνάδελφοί του εκφράζονται γι’ αυτόν με τα καλύτερα λόγια. Αναγνωρίζουν το μεγάλο του ταλέντο, που το πρόλαβαν, πριν από την καθιέρωση και τη δόξα, η αρρώστια, ο πόλεμος, η κατοχή, η πείνα, η δυστυχία, η εξαθλίωση και τέλος ο θάνατος … Όσο κράτησε όμως η σύντομη ζωή του, ήταν γόνιμη και αποδοτική. Κρίμα που δεν υπήρχαν τότε τα σημερινά οπτικοακουστικά μέσα, για ν’ αποτυπώσουν και να καταγράψουν, έστω κι ένα μέρος από το πλούσιο στιχουργικό, συνθετικό και «εκτελεστικό» μουσικό ταλέντο του, όπως λ.χ. του Κόλια, του λαϊκού τραγουδιστή, που σκοτώθηκε σε τροχαίο, άφησε όμως πίσω του ένα ή δυο δίσκους που έγιναν σουξέ μετά το θάνατό του.

Ο Λευτέρης Καλέλης γεννήθηκε στην Αγιάσο το 1913 από γονείς κτηνοτρόφους. Μεγάλωσε στα Καμπιά, στα ριζά του λεσβιακού Ολύμπου, του παράξενου αυτού βουνού, που η κορφή του φυτρώνει σαν δυο κώνοι πέτρινοι μέσα από τους χωματερούς πράσινους πρόποδές του, που είναι ατέλειωτο δάσος από αγριαχλαδιές, οι οποίες το χειμώνα, όταν χιονίζει, μεταμορφώνονται σε στέπες με χιλιάδες κρυστάλλινα χριστουγεννιάτικα δέντρα. Εκεί μεγάλωσε βοηθώντας τον πατέρα του στο να προσέχει και να βόσκει τα πρόβατα. Το τσομπανόπουλο όμως αυτό έκρυβε μέσα του ένα φοβερό πηγαίο ταλέντο, ήταν ένα ηφαίστειο μουσικής που δεν πρόλαβε καλά καλά να εκραγεί κι έσβησε … Είχε φοβερή δεξιοτεχνία στην εκτέλεση, αναμφισβήτητα ήταν ένας Χιώτης στο είδος του. Ο Σταύρος Κλήμος (Κουντό), απαντώντας σε ερωτήσεις που του έθεσα, μου είπε ότι είχε γράψει μια «χόρα», ένα είδος σόλο, που δεν μπορούσε να την εκτελέσει κανείς από τους τότε μπουζουξήδες. Όταν έπαιρνε στα χέρια του το μπουζούκι, τα δάχτυλά του το ‘καναν άλλοτε να κλαίει βαθιά πονεμένα κι άλλοτε να σκορπά τον ενθουσιασμό, τη χαρά και το κέφι. Όσοι είχαμε την τύχη να τον ακούσουμε, όλο και κάτι έχει μείνει από αυτό το εξαίσιο παίξιμο του, χωρίς μικρόφωνα ή άλλα τεχνικά μέσα, έτσι αγνά, καθαρά, κρυστάλλινα, αληθινά…

Η φωτιά που έκαιγε μέσα του δεν ήταν μόνο δώρο θεού, ήταν έμφυτη κληρονομιά από τον παππού του. Η μητέρα του ήταν Κουρτζέλαινα κι ο παππούς του ο Κουρτζέλης έπαιζε βιόλα. Αυτός ήταν εκείνος που μόλις άρχισε ο εγγονός να καταλαβαίνει τον έβαλε στο δρόμο της μουσικής, του έδωσε ένα παλιό βιολί. Σ’ αυτό επάνω έπαιξε την πρώτη νότα. Το ‘λεγε στους φίλους του, τονίζοντας πόσο βαθιά είχε χαραχτεί στη μνήμη του η φιγούρα του παππού του και η στιγμή αυτή που του έβαλε στα χέρια αυτό το μαγικό όργανο. «Όταν τράβηξα, έλεγε, την πρώτη δοξαριά, το κορμί μου το ‘νιωσα να χάνεται, μια γλυκιά ανατριχίλα το ‘λουσε απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια των ποδιών μου … Ποτέ μου δε θα ξεχάσω αυτήν τη γλυκιά ανατριχίλα, που με ακολουθά από τότε μέχρι σήμερα. Και τώρα ακόμα, όταν βρεθώ με όργανο στα χέρια, η πρώτη νότα που θα χτυπήσω αισθάνομαι να διαπερνά το κορμί μου πέρα για πέρα και να σκεφτείτε πως αυτό μου συνέβη, όταν ήμουν εφτά χρονών».

Είναι γεγονός ότι το πρώτο όργανο που πρωτόπαιξε ο Λευτέρης ήταν το βιολί που του χάρισε ο παππούς του. Αργότερα τον συναντάμε να παίζει μαντολίνο. Επ’ αυτού έχω τη μαρτυρία του προέδρου του Αναγνωστηρίου Πάνου Πράτσου, που κάποτε τον συνάντησε να βόσκει τα πρόβατα στο βουνό, στις Πλάκες, οροσειρά του Ολύμπου. Μαζί του είχε το μαντολίνο. «Μου ζήτησε και καθίσαμε στη σκιά, κάτω από ένα θεόρατο πρίνο και με παρακάλεσε να του παίξω. Ήξερε ότι είχα διδαχτεί μουσική και ότι ήμουν προχωρημένος στη θεωρία. Τα μάτια του παρακολουθούσαν λαίμαργα τις θέσεις που έπαιρναν τα δάχτυλά μου και σαν κομπιούτερ κατέγραψε κάθε λεπτομέρεια. Ήταν πρακτικός μουσικός. Αυτή του όμως η δυνατότητα να καταγράφει και να θυμάται κάθε κίνηση προϋποθέτει μεγάλο ταλέντο … Και ήταν μεγάλο ταλέντο, σ’ αυτό δε χωράει αμφιβολία. Ήταν μεγάλη η απώλειά του στο μουσικό χώρο της Αγιάσου, αλλά και στο πανελλήνιο. Σίγουρα θα είχαμε να μιλάμε για ένα δεύτερο Παπαϊωάννου ή Τσιτσάνη, που είναι πιο κοντά στο χώρο του … Και πάλι σας λέω. Ήταν αναμφισβήτητα ένα σπάνιο ταλέντο, κρίμα που χάθηκε τόσο πρόωρα…». Λόγια ενός σοβαρού ανθρώπου, που είναι γνώστης του πενταγράμμου και έχει κρίση στη μουσική.

Οι γραμματικές του γνώσεις ήταν του δημοτικού. Όσο για τις μουσικές του δεν πρέπει να γνώριζε πολλά πράγματα. Ωστόσο, σύμφωνα με πληροφορίες του Γρηγόρη Κουρουλή, πήρε μαθήματα μουσικής από τον αξέχαστο δημοδιδάσκαλο Φωτεινέλη. Ποιος από εμάς τους παλιούς δε θυμάται το δάσκαλο Φωτεινέλη με το βιολί και τη μανία του να τραβά από το τσουλούφι τα καλά παιδιά; Αρα κάτι γνώριζε, κάτι θα ‘μαθε βασικά περί μουσικής κλίμακας. Με τον Κουρουλή υπηρετούσαν μαζί. Η ειδικότητα του Λευτέρη ήταν μάγειρας. Ακόμα ο Κουρουλής υπήρξε περιστασιακό μέλος μιας κάποιας ορχήστρας, που είχαν πριν από την ορχήστρα των τριών, Καλέλης, Σεντουκάς, Βαγιάνας. Ο Κουρουλής έπαιζε μπαγλαμά, που τον έφερε ο Αντώνης Μαρίνος, όταν αποφυλακίστηκε. Κιθάρα έπαιζε ο Βασίλης Εμβάλωμας. Μου ανάφερε και κάποιο Μιχάλη Μπαντζό και τον Ψύρρα, το θείο του Λευτέρη. Πρόβες πήγαιναν και έκαναν σ’ ένα ακατοίκητο σπίτι του Στρατή Δούκαρου, που βρίσκεται λίγο πιο κάτω από το παλιό, ξακουστό κουϊτούκι του Καρά, που σήμερα δεν υπάρχει πια, συγκεκριμένα εκεί που αρχίζει η κατηφοριά της Ζαχαριάδαινας, δίπλα στου Χρίστου Μπίτινα το σπίτι.

Στην περίοδο αυτή, στην οποία αναφέρεται ο Γρηγόρης Κουρουλής, είναι βέβαιο ότι ο Λευτέρης έπαιζε πια μπουζούκι. Δεν ξέρω τι μπουζούκι ήταν αυτό που αναφέρει, ξέρω όμως πως στα χέρια του γινόταν ακόμα καλύτερο, ασυναγώνιστο. Ο γιος του Πάνος μου μίλησε γι’ αυτό. Καλύτερα όμως να βάλουμε μια σειρά στην αφήγηση του γιου του Πάνου.

«Ο πατέρας μου γεννήθηκε το 1913. Παντρεύτηκε μικρός από έρωτα, μάλιστα ήταν ανεπιθύμητος στην αρχή από τα πεθερικά του, αλλά αυτός πού να το βάλει κάτω, εκεί, στο πόστο του, ξημεροβραδιαζόταν κάτω από το παραθύρι της μάνας μου, παίζοντας, τραγουδώντας την αγάπη του, αυτοσχεδιάζοντας. Είχε τη δυνατότητα να λέει χωρίς τελειωμό ερωτικούς, για κάθε περίσταση, στίχους. Η επιμονή του αυτή ανάγκασε τον παππού μου να ενδώσει και να τον κάνει γαμπρό του. Είχε, βλέπεις, τις επιφυλάξεις του ως προς το επάγγελμά του και πιο πολύ για το όργανο που έπαιζε. Αυτή την εποχή το μπουζούκι ήταν όργανο συνδεδεμένο με βρόμικες ιστορίες, που σ’ ένα νοικοκύρη μέτραγε και βάραινε πολύ. Αυτή ήταν η αιτία της άρνησής του, αιτία που πέρασε και στη μάνα μου και εκδηλώθηκε ύστερα από χρόνια, όταν δε θέλησε να τον ακολουθήσει στην Αθήνα. Αυτή όμως είναι άλλη ιστορία, θα την αναφέρουμε με τη σειρά της.

Η μητέρα μου ήταν το γένος Καζαντζή. Απλή, καλή οικογένεια. Περιττό να σας πω ότι σε λίγο καιρό ο πατέρας μου τους κατασκλάβωσε με τα φερσίματά του, διαλύοντας κάθε υποψία πως η κόρη τους δε θα περάσει στα χέρια του καλά … Η μητέρα του πατέρα μου ήταν του γένους Κουρτζέλη, ο πατέρας της έπαιζε βιόλα ή βιολί. Ήταν μουσικός και απ’ αυτόν κληρονόμησε ο πατέρας μου τη μουσική φλέβα. Αυτός εξάλλου ήταν ο πρώτος που διάγνωσε το ταλέντο του και του δώρισε ένα παλιό βιολί, που έμελλε στην πορεία να παραχωρήσει τη θέση του στο μπουζούκι και σαν μπουζουξής να φτάσει εκεί που έφτασε.

Ο πατέρας μου μόνο από τη μουσική δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα. Πήγαινε σε οτιδήποτε δουλειές … Το χειμώνα έπιανε στη «μηχανή», στο μπασκί. Δούλεψε ένα χρόνο βοηθός και τον άλλο χρόνο έγινε μάστορας από τους πιο καλούς. Ήθελε μεγάλη επιδεξιότητα να στοιβάσεις με ακρίβεια τα φάκελα με το χαμούρι, τον πολτοποιημένο ελαιόκαρπο, ώστε να πρεσαριστούν καλά ως το τέλος, χωρίς να πάνε στραβά ή να γλιστρήσουν και να κατεβάζεις και να ξανανεβάζεις το μπασκί που είχε δυο δυσάρεστες πλευρές. Η μια ήταν ότι δεν άρεσε στον απαλέτη, γιατί πίστευε ότι δε γινόταν καλά η δουλειά του, και είχε δίκιο. Άμα δεν πατιόντουσαν σωστά, δεν έβγαινε όλο το λάδι από το χαμούρι και δεν είχε καλή απόδοση. Άρα δυσφήμιση του ελαιοτριβείου … Δεύτερον, όσοι δούλευαν στο μπασκί δούλευαν με το στάμα, είχε δηλαδή οικονομικό κίνητρο. Όσο πιο πολλά στάματα έβγαζες, τόσο πιο πολλά λεφτά έπαιρνες. Αυτά όμως με την προϋπόθεση να μην τσαλαπατάς και να μη λούζεις με το κρύο τον πελάτη. Από εδώ βγήκε και η παροιμία «λούσαντουν μι του κρυγιό». Έπρεπε να είσαι σβέλτος και τεχνίτης. Τιμώντας δε αυτούς τους ανθρώπους, τους απένειμαν εφ’ όρου ζωής τον τίτλο του μάστορα, όπως στην Αγγλία το σερ. Βαριά δουλειά και ανθυγιεινή. Από το πρωί μέχρι που σκόλαγες καθόσουνα βρεγμένος, αν ήσουνα και λίγο τσαπατσούλης, θεός και η ψυχή σου, την έπιανες την καλή πιο γρήγορα … Αναφέρομαι στη βαριά αυτή δουλειά που έκανε ο πατέρας μου, γιατί αυτή έπαιξε καθοριστικό ρόλο, ήταν η αιτία που τον έριξε στο κρεβάτι του πόνου. Από το απλό κρυολόγημα φτάσαμε στην περιπνευμονία και τέλος στη φυματίωση…

Το μπουζούκι του πατέρα μου ήταν οχτάχορδο. Του το πήραν με έρανο που έκαναν οι φίλοι του, γιατί δεν έφταναν μόνο τα δικά του λεφτά. Οι φίλοι του τον αγαπούσαν και τον εκτιμούσαν. Ακόμα κι όταν αρρώστησε τον βοηθούσαν όσο μπορούσαν. Θυμάμαι πολλούς φίλους του πατέρα μου που στήριξαν αυτόν και κατ’ επέκταση και εμάς, σ’ αυτές τις δύσκολες ώρες, και τους ευχαριστώ. Ήταν πολύ δύσκολο την τότε εποχή να είσαι άρρωστος, να ‘χεις γυναίκα και δυο παιδιά και να μην μπορείς να δουλέψεις … Δεν υπήρχε καμιά κρατική κάλυψη, κοινωνική πρόνοια, ούτε και υποτυπώδης. Και δεν ήταν μόνο η αρρώστια και ο πόνος, ήταν και το οικονομικό, που τσάκιζε κόκαλα. Η φυματίωση τότε ήταν κάτι σαν το σημερινό έιτζ. Κάθε άρρωστος ήταν δακτυλοδεικτούμενος, κοινωνικά απαράδεχτος. Τραγική κατάσταση, σας λέω, έπρεπε να ‘χεις μεγάλο κουράγιο, για ν’ αντέξεις τη συμπεριφορά των ξένων, αλλά και των δικών σου…

Όπως σας είπα πιο πάνω, το μπουζούκι του πατέρα μου ήταν οχτάχορδο, κατασκευασμένο στην Κωνσταντινούπολη. Το αγόρασε και το ‘φερε στο νησί από τη Σμύρνη κάποιος από την Αγία Μαρίνα. Από αυτόν το αγόρασε ο πατέρας μου. Το μπουζούκι υπήρχε αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα μου. Έρχονταν και το ζήταγαν πολλοί και προσπαθούσαν να μάθουν πάνω σ’ αυτό, λες και από μόνο του θα τους έκανε ξεφτέρια … Ο μόνος που έμαθε και το αξιοποίησε επαγγελματικά ήταν ο Γιώργος Ιατρού (Αρχουτίτσ’).

Όταν ήμουν μικρός, ο πατέρας μου μου είχε φτιάξει ένα μικρό μπαγλαμαδάκι. Προσπαθούσε να με μάθει να παίζω. Η ζωή τα ‘φερε τ’ απάνω κάτω και διάφορες αρνητικές συγκυρίες δε μου επέτρεψαν να ξανασχοληθώ. Ίσως να μην είχα το ανάλογο ταλέντο, παρ’ όλο που τραγουδώ καλά και σωστά. Αντίθετα, ο αδερφός μου ο Γιώργης τα καταφέρνει πολύ καλά. Πρόκειται για το δεύτερο γιο του, που σήμερα είναι ιερέας στη Θερμή. Το μπουζούκι αυτό είχε άδοξο τέλος. Έγινε θρύψαλα πάνω σ’ ένα παιδικό κεφάλι, γιατί στην προσπάθειά του να το παίξει ενόχλησε κάποιον…

Η μητέρα μου μου έλεγε πως κάποτε, πριν από τον πόλεμο του ’40, ο πατέρας μου κατέβηκε στην Αθήνα. Ήταν φιλόδοξος, ήθελε να διακριθεί. Δεν ήξερε με ποιον συνεργάστηκε, πάντως της ζήτησε να κατέβει και αυτή στην Αθήνα. Πού θα ‘ρθω εγώ, του λέει, εκεί, να μπλέξω μες στη ζούγκλα … Και εσύ να προσέχεις μην μπλέξεις με καμιά πουτάνα τραγουδίστρια και μας ξεχάσεις ή μη σε μπλέξουν πουθενά με τα χασίσια και σε βάλουν φυλακή. Να τα μαζέψεις και να ρθεις πίσω, όσο γίνεται πιο γρήγορα. Καθώς σας είπα, την αγαπούσε τη μάνα μου, γι’ αυτό και γύρισε πίσω χωρίς δεύτερο γράμμα. Να, η αντίδρασή της, που σας ανάφερα πιο πάνω. Ακόμα μου ‘χε πει πως κάποτε ήρθε κάποιος ξένος στο χωριό και ζητούσε τον πατέρα μου, όνομα δε θυμόταν. Ρώτησε κάποιον πού μπορεί να τον βρει και του ‘πε στο Σταυρί, στου Καμτζουρέλη το καφενείο. Ανηφόρισε αυτός στο Σταυρί, κάποιος όμως πρόλαβε και το ‘πε στον πατέρα μου πως τον ζητούν, μάλιστα του τον έδειξε. Μόλις ο ξένος φάνηκε στο εκκλησάκι του Ταξιάρχη, ο Λευτέρης είπε σε όλους στο καφενείο να μην τον δείξει κανείς. Θέλησε να κρατήσει ανωνυμία, γιατί δεν ήξερε τι τον θέλει, ήταν βλέπετε, επί Μεταξά … Το καφενείο ήταν το σημερινό της χήρας Λαλαδέλη. Μπήκε μέσα ο ξένος, χαιρέτησε και παράγγειλε έναν καφέ. Την ώρα που του τον σερβίριζε ο Γρηγόρης, τον ρώτησε ο ξένος χαμηλόφωνα αν ήρθε ο Καλέλης και ο καφετζής του είπε «ένι φάν’τσι ακόμα». Πέρασε αρκετή ώρα, χωρίς δεύτερη κουβέντα του ξένου. Το μάτι του όμως συνέχεια έπεφτε πάνω στο μπουζούκι του πατέρα μου, που ήταν κρεμασμένο στον τοίχο, δίπλα στον καθρέφτη. Σε μια στιγμή σηκώθηκε επάνω και μ’ ένα ύφος μάγκικο λέει στο Γρηγόρη. Φίλε, μπορώ να ρίξω δυο πενιές με το εργαλείο και έδειξε το μπουζούκι. Όχ’ μόνι δυο τσι δέκα παίξι, είπε ο Γρηγόρης. Πράγματι, ξεκρέμασε το όργανο, του χάιδεψε λίγο τις χορδές, να δει αν ήταν σωστά κουρδισμένο, κάθισε μετά στο κάθισμα, πήρε πόζα και άρχισε να παίζει. Έπαιξε πράγματι καλό μπουζούκι. Ο πατέρας μου, καθώς σας είπα, ήταν παρών. Άμα έπαιξε δυο τρία κομμάτια ο ξένος, ξεθάρρεψε και κατά κάποιο τρόπο κατάλαβε πως άδικα τον υποψιάστηκε. Φαινόταν πως ήταν από το σινάφι των μουσικών … Μπορώ, του λέει, τώρα να παίξω και εγώ ένα κομμάτι; Έπιασε λοιπόν το μπουζούκι και μόνο φωτιές δεν πετούσαν οι χορδές … Τότε ο ξένος σηκώθηκε και του λέει. Εσύ δεν μπορεί να είσαι άλλος από το Λευτέρη Καλέλη, άκουγα, μα δεν πίστευα… Κάθισαν μετά, τα ‘πιαν, τα συζήτησαν, και αυτός πιστεύω ότι ήταν αυτός που τον ξεσήκωσε. Τον ξεσηκωμό δεν έπαψε να τον σκέφτεται ακόμα και μετά την πρώτη απόπειρα, που αποδεικνύεται από τα τραγούδια του που φρόντιζε να γράφονται σε κόλλες πενταγράμμου με νότες. Δεν ήθελε να ξαναπάει στην Αθήνα χωρίς όπλα. Πίστευε πως ο πόλεμος μια μέρα θα τελειώσει και η ζωή θα ξαναπάρει τον κανονικό της ρυθμό. Φρόντιζε λοιπόν όλα τα τραγούδια του να τα γράφει σε κανονικό χαρτί μουσικής με νότες. Πήγαινε στο σπίτι του Αχιλλέα Σουσαμλή, που ήταν γνώστης της μουσικής και που στη θεωρία ήταν άπιαστος, έγραφε και διάβαζε. Ήταν ένας από τους καλύτερους θεωρητικούς, άλλωστε, γι’ αυτό το λόγο ο πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Πάνος Πράτσος του ανέθεσε και έγραψε όλα τα παλιά τραγούδια της Σμύρνης, αφήνοντας μια μεγάλη μουσική κληρονομιά στο αρχείο του Αναγνωστηρίου.

Αυτά τα έντυπα τα θυμάμαι καλά και μετά το θάνατο του πατέρα μου τα φύλαγα σ’ ένα συρτάρι. Αγνοώντας όμως την αξία τους, δεν τα σιγούρεψα και κάποια μέρα, σ’ ένα συγύρισμα, έγιναν προσάναμμα στο καζάνι ή πετάχτηκαν στα σκουπίδια από τη μάνα μου … Το μόνο που σώθηκε και αυτό σε κακά χάλια, σχισμένο και δυσανάγνωστο, είναι ένα μπλοκάκι απ’ αυτά στα οποία οι μπακάληδες γράφουν τα βερεσέδια. Είναι αριθμισμένο, λείπουν όμως πολλά φύλλα. Υπάρχουν πολλά τραγούδια δικά του, αλλά και ξένα.

Όταν γύρισε από το μέτωπο ο πατέρας μου, ύστερα από πολλές ταλαιπωρίες, όπως όλοι, έπιασε δουλειά στου Στρατή Δουγραματζή (Φουνιά). Ίσως να σας φανεί παράξενο ότι μέσα στην πείνα λειτουργούσε οινομαγειρείο. Κι όμως λειτουργούσε … Πελάτες του; Όλοι οι μαυραγορίτες της εποχής, καθώς και οι Λιμνιώτες».

Ας αφήσουμε όμως το Στρατή Τοπαλή να μας τα πει, όπως τα έζησε ο ίδιος αργότερα:

«Τη φυματίωση ως αρρώστια μπορεί να την έκρυβες από τα μάτια του κόσμου … Αυτό όμως δε σε απάλλασσε από την αγωνία της καταδίκης σου σε αργό θάνατο. Κανείς γιατρός δε χρειαζόταν να σου το πει. Οι ενδείξεις της αρρώστιας μιλούσαν από μόνες τους (αιμοπτύσεις, δέκατα και άλλα πολλά). Το ότι θα πεθάνεις μια μέρα, δεν μπορείς να το χωνέψεις κι ας είναι αναπόφευκτο … Το να ξέρεις όμως ότι θα φύγεις απ’ τη ζωή πριν την ώρα σου, αυτό σίγουρα θέλει πάρα πολύ γερά νεύρα. Ήταν φοβερή αρρώστια άλλοτε, ολόκληρες οικογένειες ξεκληρίζονταν. Δεν υπήρχαν φάρμακα, οι συνθήκες ευνοούσαν τη μετάδοση της αρρώστιας. Η δυστυχία, η μιζέρια, η συστέγαση πολλών ατόμων σε μικρούς χώρους, οι πολυμελείς οικογένειες, ήταν ό,τι έπρεπε για τη μετάδοσή της. Η φυματίωση τότε ήταν κάτι το αντίστοιχο με το έιτζ σήμερα. Ο άρρωστος ήταν δακτυλοδεικτούμενος, κοινωνικά απαράδεχτος, τραγική κατάσταση, σας λέω. Έπρεπε να ‘χεις μεγάλο κουράγιο για να αντέξεις τη συμπεριφορά των ξένων, αλλά και των δικών σου…»

Απ’ ό,τι μου είπε ο Πάνος, δεν κάθισε πολύ καιρό στο Σανατόρειο ο πατέρας του. Τον πλάκωνε πάρα πολύ το περιβάλλον. Έβλεπε τις προχωρημένες καταστάσεις στους άλλους συνασθενείς του και τον έπιανε πανικός, του ‘κανε μεγάλη ζημιά στον ψυχικό του κόσμο. Απελπίστηκε, έγινε ψυχικό ράκος, δεν μπορούσε να το δεχτεί πως θα καταντούσε έτσι … Παραμελούσε τα πάντα, επισπεύδοντας με κάθε τρόπο, όσο πιο γρήγορα, να ‘ρθει το τέλος. Το ‘χε πάρει απόφαση πως ήταν καταδικασμένος κι αυτό βγαίνει και από τα χωρίς ίχνος αισιοδοξίας τελευταία τραγούδια του, που μάλλον ο επικήδειος του ταιριάζει πιο πολύ, γραμμένος από τον ίδιο. Το μπουζούκι, που τόσο το αγάπησε, γίνεται η μεγάλη παρηγοριά του, ο αδερφός του, ο εξομολογητής του, ο ίδιος ο πόνος του. Σ’ αυτό ανοίγει την ψυχή του, σ’ αυτό εμπιστεύεται τους φόβους του, τις απορίες του για την άλλη ζωή που δεν ξέρει και που φαντάζεται, σ’ αυτό και στους φίλους αφήνει την τελευταία παραγγελία του … Το τραγούδι του αυτό είναι χωρίς τίτλο. Πιστεύω ότι θα ‘ναι το τελευταίο του και μπορεί να θεωρηθεί ο επικήδειος του, γραμμένος από τον ίδιο:

Φίλοι μου, σας αρνήθηκα, έτσ’ ήτανε γραφτό μου και πως ζωή πια δεν έχω το είδα στ’ όνειρο μου.

Τι έκανα, ρε τύχη μου, μέσα σ’ αυτή την κρίση και δίκασες αλύπητα τη βασανισμένη ζήση;

Τύχη μου άσπλαχνη, κακιά., δε θα το μετανιώσω, αφού στο χάρο μια ψυχή θενά την παραδώσω.

Έτσι μου ήτανε γραφτό στα πεύκα ν’ ακουμπάω, να παίζω το μπουζούκι μου και μέσα να πονάω.

Παίζοντας το μπουζούκι μου, ξεχνώ τα βάσανά μου και φεύγει λίγο η φωτιά πο ‘χω στα σωθικά μου.

Παρηγοριά πια έμεινε το μπουζουκάκι μόνο στην αγκαλιά μου παίζοντας κλαίει κι αυτό με πόνο.

Μπουζούκι μου, μου έλεγες πως δε θα χωριστούμε, στον άλλον κόσμο άραγε δε θα ξανανταμωθούμε;

Εκεί δε θα μπορεί κανείς να μας αποχωρίσει, θα παίζουμε στους φίλους μας, τη φλόγα μας να σβήνει.

Φίλοι μου, είμαι φθισικός και το κορμί μου λιώνει και λίγο λίγο φθείρεται σαν του βουνού το χιόνι.

Σαν αποθάνω, φίλοι μου, και κλείσει η καρδιά μου κοντά σας να με θάψετε, να είστε συντροφιά μου.

Γλέντι να κάνετε καλό στον τάφο μου επάνω, με μπουζουκάκι έξυπνο, λίγο να ξανασάνω.

Φίλοι μου και μπουζούκι μου, έτσ’ είν’ αυτή η κρίση, το πάθος που ‘χω στην καρδιά αυτό θα μας χωρίσει.

Στον άλλο κόσμο, φίλοι μου, όλοι θ’ ανταμωθούμε κι εκεί θα πούμε τους καημούς που δω πέρα τραβούμε.

Την έρημη την τύχη μου που τα ‘βαλε μ’ εμένα, που άνθρωπο σ’ αυτή τη γη δεν πείραξα κανέναν…

Ο Λευτέρης Καλέλης πέθανε στις 18 Σεπτεμβρίου 1946, σε ηλικία μόλις 33 χρονών. Τραγική ειρωνεία! Λίγες βδομάδες μετά το θάνατο του κυκλοφόρησαν τα πρώτα αντιβιοτικά…

Αγιάσος, 25-9-1992

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΚΟΥΤΣΚΟΥΔΗΣ

περιοδικό ΑΓΙΑΣΟΣ, 94/1996

Όπως ξέρουμε, από όσα έχουν γραφεί και ειπωθεί στην Αγιάσο, εκτός από το βιολί και το σαντούρι άλλα έγχορδα όργανα, και ειδικά το μπουζούκι, δεν είχαν θέση μέσα στις παλιές ορχήστρες, που στο σύνολο τους αποτελούνταν από πνευστά, κορνέτα, τρομπόνι, εμφώνιο, κλαρίνο, τούμπα, πλαισιωμένα με το βιολί και το σαντούρι. Ήταν αρκετοί οι μουσικοί οργανοπαίχτες πνευστών, με πρώτο και καλύτερο το Στρατή Ρόδανο (Άννα).

Η πρώτη ορχήστρα με έγχορδα συγκροτήθηκε στην Αγιάσο το 1934 με 1935. Τα μέλη της ήταν αρχικά τρία. Ο Βασίλης Βλαστάρης ή Βαγιάνας έπαιζε κιθάρα και ήταν παράλληλα ο στιχουργός της ορχήστρας. Είναι γνωστός από τους θαυμάσιους σατιρικούς στίχους, με τους οποίους χρόνια πολλά τροφοδοτούσε το αγιασώτικο καρναβάλι. Ακόμα και όταν έγινε μόνιμος κάτοικος Αθηνών δεν έπαψε να γράφει, αυτό άλλωστε πέρασε και στην ιστορία του, ως ο πιο καλός σατιρικός στιχουργός, βραβευμένος από την επιτροπή του Βάλειου Διαγωνισμού. Ας μη λησμονούμε όμως ότι ο Βαγιάνας ασκούσε και το επάγγελμα του κουρέα. Το αναφέρω αυτό, γιατί θα χρειαστεί αργότερα για τη δικαιολόγηση ορισμένων σχέσεων ανθρώπων, για τη μετέπειτα πορεία της ορχήστρας αυτής. Δε σας κρύβω ότι πολλοί προθυμοποιήθηκαν να μου δώσουν άγνωστα στοιχεία, ειδικά για το Λευτέρη Καλέλη, που είναι πάρα πολύ ενδιαφέροντα και κάπως τραγικά… Ο Λευτέρης Καλέλης, ένας φτασμένος καλλιτέχνης, που ασφαλώς, αν ζούσε σήμερα, θα ήταν – χωρίς υπερβολή – μια από τις μεγαλύτερες φίρμες στο χώρο του μπουζουκιού. Έπαιζε μπουζούκι, έγραφε και μελοποιούσε τραγούδια, που συγκεντρώνω και πιστεύω σύντομα να τα έχω όλα στη διάθεσή μου…

Τρίτος στην παρέα ήταν ο Στρατής Σεντουκάς ή Κλουστρή. Έπαιζε μπουζούκι, ήταν δεξιοτέχνης στους αυτοσχεδιασμούς και ο τραγουδιστής της ορχήστρας. Το πραγματικό του επίθετο ήταν Τελάλης, αλλά με την πάροδο του χρόνου έγινε Σεντουκάς από το επάγγελμα που ασκούσε ο παππούς του, που έφτιαχνε σεντούκια. Το παρατσούκλι Κλουστρή το κληρονόμησε πάλι από τον παππού του, ο οποίος είχε μεγάλο μουστάκι, που το έκλωθε κάπως παράξενα και επίμονα, με αποτέλεσμα να τον βαφτίσουν Κλουστρή. Σ’ αυτά οι Αγιασώτες δε χρειάζονται ιδιαίτερη προσπάθεια, για να σε βαφτίσουν…

Αργότερα στο τρίο προστέθηκε και τέταρτος, ο Στρατής Παπαγεωργίου, στην αρχή με κιθάρα και μετέπειτα με βιολί. Η ζωή της ορχήστρας αυτής κράτησε με αυτή τη σύνθεση μέχρι το Φεβρουάριο του 1941. Μέσα στην Κατοχή εξακολούθησε να εργάζεται ακόμα, επήλθαν όμως πολλές αλλαγές. Άλλα μέλη έφυγαν, άλλα προστέθηκαν, θα τα πούμε όμως μια άλλη φορά. Ο Στρατής Σεντουκάς έφυγε το Φεβρουάριο του 1941 για τη Μέση Ανατολή και κατατάχτηκε στον Ιερό Λόχο. Θα προσπαθήσω να τον σκιαγραφήσω, στηριζόμενος στις πληροφορίες που μου έδωσε και ο ίδιος.

Ο Στρατής Σεντουκάς γεννήθηκε το 1921. Το πατρικό του σπίτι ήταν στο Σταυρί, λίγο πιο πάνω από το εκκλησάκι του Ταξιάρχη (Αστράτιου). Κάτω από το σπίτι ήταν καφενείο, το οποίο υπάρχει ακόμα και σήμερα – είναι το καφενείο της χήρας Λαλαδέλη – με τη μεγάλη του μουριά, η οποία χαρίζει άφθονο ίσκιο και δροσιά στους θαμώνες του.

Το Σταυρί, όπως είναι γνωστό, πήρε το όνομά του από τα σημεία της κατάληξης των δρόμων, που σχηματίζουν σταυρό. Ο ένας είναι αυτός που ανεβαίνει από την αγορά, περνά κάτω από τη γέφυρα, πάει προς το εργαστήριο αγγειοπλαστικής του Νίκου Κουρτζή και στο γκρεμισμένο ελαιοτριβείο του Σαπουναδέλη (Τουκιστή) και καταλήγει στην Καρίνη. Ο δεύτερος είναι αυτός, που από τη γέφυρα η μια του ευθεία βλέπει προς την Αγία Τριάδα και η άλλη προς τα σπίτια Σαμοθρακή, Τζανετή, παπα-Παπουτσέλη και που ενώνεται με το δρόμο του Σανατορίου. Το Σταυρί κάποτε ήταν η πάνω αγορά της Αγιάσου με αρκετά καφενεία, μπακάλικα, αρτοποιεία, καπνοπωλείο, σιδηρουργεία, ραφεία, κουρεία… Ακόμα και μανάβικο είχε, καίτοι αυτό δεν ήταν απαραίτητο, γιατί από το Σταυρί περνούσαν όλοι οι μανάβηδες, Κεραμιώτες, Ιππειώτες, Μοριανοί. Κάθε πρωί οι Σταυριώτες είχαν και έχουν ακόμα και σήμερα το προνόμιο να διαλέγουν και να παίρνουν τα καλύτερα προϊόντα σε είδη μαναβικής, τη μόστρα… Το Σταυρί είναι μια θαυμάσια τοποθεσία με αρκετά δέντρα, με το μεγάλο πλάτανο που δεσπόζει στην πολύ μικρή πλατεία του και που χαρίζει πάρα πολύ ίσκιο και δροσιά, προπαντός τους ζεστούς καλοκαιρινούς μήνες. Έχει τη γραφικότητά του. Με τη γέφυρα, την πρασινάδα, την παλιά μαρμάρινη βρύση του γίνεται θέμα φωτογράφισης για πολλούς ξένους. Και σήμερα ακόμα υπάρχουν και λειτουργούν δυο καφενεία. Το ένα είναι του Καμτζουρέλη, δίπλα στη γέφυρα. Το άλλο είναι αυτό που αναφέραμε παραπάνω. Από τα παλιά μαγαζιά άλλα είναι κλειστά και άλλα έχουν χρησιμοποιηθεί για διάφορες δραστηριότητες, ξυλουργεία ως επί το πλείστον. Το ελαιοτριβείο του Τζανετή εξαφανίστηκε και όλοι οι χώροι του, μηχανουργείο, αποθήκες, αμπάρια άλλαξαν όψη. Το Σταυρί έχει ακόμα και σήμερα μεγάλη κίνηση. Δεν έχει όμως την παλιά του εκείνη αίγλη, τη μεγάλη κοσμοσυρροή. Ποιος από τους μεγάλους θα ξεχάσει το τι γινόταν τα πρωινά και τα βραδινά την εποχή του λιομαζώματος, που εκατοντάδες νέοι και νέες και άνθρωποι κάθε ηλικίας έφταναν εκεί περιμένοντας να συγκροτηθεί ο ταϊφάς, για να ξεκινήσουν όλοι μαζί για το κτήμα; Πανηγύρι καθημερινό… Πόσες αγάπες δεν άρχισαν από εκεί; Πόσους σεβντάδες και πόσο κουράγιο καθημερινά έδινε το Σταυρί στο επίπονο ανεβοκατέβασμα της Πατωμένης, με την ελπίδα για τους νιους και τις νιες πως κάπου θα φτάσουν και θα συναντήσουν το αγαπημένο τους πρόσωπο; Γι’ αυτό άλλωστε τραγουδήθηκε από την παρέα με το γνωστό τους τραγούδι (Στο Σταυρί πα στο γεφύρι….). Το Σταυρί, ας μην ξεχνούμε, είναι η πάνω πόρτα εισόδου στην Αγιάσο. Σήμερα το φαινόμενο αυτό σχεδόν έχει εκλείψει. Τα μουλάρια, τις φοράδες και τα γαϊδούρια τα αντικατάστησαν τ’ αυτοκίνητα και τα μηχανάκια. Στου Μπογιατζή πάμε πια με αυτοκίνητο… Και όμως, όσο και αν σας φανεί παράξενο, μια μέρα το χρόνο ξαναζωντανεύει… όχι όμως από μαζώχτρες και ραβδιστάδες, αλλά από προσκυνητές, που την παραμονή της Παναγίας ξεκινούν κατά εκατοντάδες από τα γύρω χωριά, κυρίως από τη Μυτιλήνη, για να ‘ρθουν με τα πόδια στη Μεγαλόχαρη.

Τα παλιά χρόνια ο κόσμος γλεντούσε πιο τακτικά. Υπήρχαν μέρες που έπαιζαν ταυτόχρονα και τρεις ορχήστρες σε διάφορα στέκια. Πολλές φορές μέσα στην πατινάδα που φέρνανε βόλτα τους μαχαλάδες τα παλικάρια, για να κάνουν καντάδα στις αγαπημένες τους, τύχαινε να συναντηθούν στον ίδιο μαχαλά οι παρέες και τότε τα πράγματα μπέρδευαν, είχαμε παρατράγουδα, ποιος θα πάρει την πρωτιά, ποιανού λόγος θα περάσει. Πολλές φορές κατέληγαν σε καβγά. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις οι πρώτοι που το έβαζαν στα πόδια ήταν οι οργανοπαίχτες. Έβαζαν το πολύτιμο όργανο κάτω από τη μασχάλη, για να το προστατέψουν, και μην τους είδατε… Πολλές φορές επικρατούσε η λογική. Τότε και οι δυο ορχήστρες μαζί έπαιζαν τις επιλογές των ενδιαφερομένων στα κορίτσια τους. Μετά χώριζαν, για να συνεχίσουν ο καθένας χωριστά το γλέντι του.

Έκανα όλο αυτό τον πρόλογο, θέλοντας να τονίσω ότι τα μουσικά ακούσματα του Στρατή αρχίζουν μέσα από την κούνια, μια που σχεδόν καθημερινά στο καφενείο τους έπαιζε μουσική. Από παιδί άρχισε να μαθαίνει σε χρόνο ρεκόρ και να τραγουδά τα νέα τραγούδια (δίσκους), που αυτή την εποχή μετριόντουσαν στα δάχτυλα, δεν υπήρχε υπερπαραγωγή, όπως σήμερα. Μέσα στο καφενείο που ήταν, όπως είπαμε, κάτω από το σπίτι τους, κρεμόταν στον τοίχο μια κιθάρα. Ήταν σύνηθες φαινόμενο τότε στα καφενεία και στα κουρεία να υπάρχουν έγχορδα μουσικά όργανα, άλλωστε πολλοί είναι οι κουρείς και οι καφετζήδες που έπαιζαν κιθάρα ή μαντολίνο. Αυτή λοιπόν την κιθάρα έπιασε ο Στρατής, μ’ αυτή πρωτόπαιξε τις πρώτες νότες. Παρέλειψα να σας πω ότι έπαιζε ραμόνα (φυσαρμόνικα). Από πολύ μικρός ακόμα είχε ένα παγιαυλί (φλογέρα) από καλάμι, που του το ‘χε φτιάξει κάποιος γέρος, που ερχόταν το Δεκαπενταύγουστο και καθόταν στο κελί κάτω από τη σκάλα στην εκκλησία της Παναγίας που ανεβαίνει στο γυναικωνίτη. Τον θυμάμαι και εγώ αυτόν το γέρο. Νομίζω ότι έμενε και μετά το πανηγύρι στην Αγιάσο. Νικόλα νομίζω τον έλεγαν. Έφτιαχνε παγιαυλιά και τα πουλούσε στα παιδιά. Θυμάμαι που δεν είχε λεφτά να τ’ αγοράσει ο Πάνος μας και προσπαθούσε να το φτιάξει από μόνος του. Ο Πάνος Κουτσκουδής ήταν και αυτός ένα εξαίρετο μουσικό ταλέντο. Δεν υπήρχε όργανο που να μην το έπαιζε, φυσαρμόνικα, φλογέρα, οκαρίνα, χαβάγια, κιθάρα, μαντολίνο, πιάνο. Το βιολί που το αγαπούσε πάρα πολύ το απόφευγε λόγω μιας αγκύλωσης από τραυματισμό στο μικρό του δάχτυλο, που τον εμπόδιζε να παίζει. Στο ακορντεόν ήταν σπεσιαλίστας. Ποιος από τους μεγάλους δε θυμάται τον Πάνο με το ακορντεόν. Σκεφτείτε, έπαιρνε ένα χόρτο ή μια κλωστή, τη δάγκωνε, με το ένα χέρι την τέντωνε και την έκανε χορδή, ανάλογα με το τέντωμα και τα τσιμπήματα με το νύχι του άλλου του χεριού έβγαζε τις νότες που ήθελε και έπαιζε διάφορους σκοπούς. Ήταν συνομήλικοι, μέλη της Χορωδίας του Αναγνωστηρίου. Και οι δυο μαζί με τον Πάνο Παγωτέλη και το Βασίλη Βασιλάκη (Αριστίγια) παίζανε στις φιλολογικές βραδιές. Ρώτησα το Στρατή αν ζητούσαν τότε από τους πατεράδες τους να πάνε να σπουδάσουν μουσική. Μόνο σφαλιάρες θα εισπράτταμε, μου απάντησε… Τα ταλέντα γενικά, μου είπε, αδικούνται, να μην πω χάνονται εδώ στην επαρχία, και έφερε παράδειγμα το Χαρίλαο Ρόδανο, το Στρατή Ψύρρα και το Γιάννη Σουσαμλή ή Κακούργο… Φυσικά ο καθένας δικαιούται χωριστά το δικό του κεφάλαιο. Ελπίζω στο μέλλον να μπορέσω να ασχοληθώ με τον καθένα χωριστά.

Επανέρχομαι στο Στρατή. Μετά από την κιθάρα έπιασε για πρώτη φορά το μπουζούκι του Λευτέρη Καλέλη, που κι αυτός σύχναζε στο καφενείο του Στρατή, που είχε νοικιασμένο ο Γρηγόρης Λαλαδέλης (Καμτζουρέλ ). Επειδή κάθε τόσο η μουσική έπαιζε, ο Λευτέρης, για να μην τρέχει κάθε τόσο στο σπίτι να πάρει ή να θέσει το μπουζούκι του, το κρέμαγε και αυτός μέσα στο καφενείο. Ακόμα, αν θέλετε, ήταν και σαν δόλωμα, πρόκληση, για τους πελάτες, που όπως το έβλεπαν κρεμασμένο ήταν πολύ πιο εύκολα να πουν στο Λευτέρη παίξε μας ένα σκοπό, παρά να τον στείλουν στο σπίτι να πάει να το φέρει. Το ταλέντο και η θέληση νομίζω δε χρειάζονται πολύ χρόνο για να αξιοποιηθούν! Έτσι έγινε και με το Στρατή… Πήρε γρήγορα δικό του μπουζούκι και το ‘ριξε στη μελέτη. Όταν μια μέρα τον άκουσε ο Λευτέρης να παίζει έμεινε έκπληκτος από τον τρόπο και την ευχέρεια που διέθετε στο παίξιμο και του ζήτησε να συνεργαστούν. Ο Λευτέρης Καλέλης, όπως προανάφερα, ήταν ένας φτασμένος ταλαντούχος μουσικός. Μουσική δε διάβαζε, όμως ήταν δεξιοτέχνης στους αυτοσχεδιασμούς. Ήταν οικογένεια τα Καλέλια, πρέπει να ‘ναι ξαδέλφια με το γνωστό Παναγιώτη Καλέλη, που ακόμα με το παίξιμο του και τα τραγούδια του συγκινεί, είναι δε σολίστ σ’ ένα από τα σωματεία της Μυτιλήνης που καταβάλλουν προσπάθειες για τη διατήρηση και τη διάδοση της παραδοσιακής μουσικής. Ο Λευτέρης έφυγε πρόωρα από τη ζωή και μαζί και το ταλέντο του… Κρίμα που τότε δεν υπήρχαν τα σημερινά μέσα, να είχαμε τουλάχιστον ακουστική επαφή με το παίξιμο του, με το ταλέντο του… Ο Λευτέρης τότε ήταν επαγγελματίας, έπαιζε πότε μόνος του, πότε με το Ραφαήλ Σουσαμλή, που τον συνόδευε με το σαντούρι. Δούλευε ως ελεύθερος μουσικός και πρέπει να συνεργαζόταν και με το Βασίλη Βαγιάνα. Παρ’ όλες τις αναζητήσεις μου δεν κατάφερα να πληροφορηθώ πότε άρχισε η συνεργασία και πως. Ο Βασίλης δε φημιζόταν για το καλό του παίξιμο, είχε όμως το κάτι άλλο, ήταν φοβερός στον αυτοσχεδιασμό, στο στίχο. Στη στιγμή μπορούσε να γράψει και να προσαρμόσει, ανάλογα με την περίπτωση και τις απαιτήσεις του γλεντιού, έξυπνες ρίμες, που τις έλεγαν υπό τύπον μπάλου ή αμανέ, και το χρήμα έπεφτε άφθονο, γιατί συγκινούσαν, βλέπετε. Η μουσική από μόνη της συγκινεί, ο στίχος όμως μαζί της δίνει άλλη διάσταση στη συγκίνηση, αγγίζει πολύ βαθιά την ψυχή. Με το Βαγιάνα εγώ δε θα ασχοληθώ, υπάρχουν άλλοι που είναι πολύ πληροφορημένοι για το έργο του, ειδικά το σατιρικό, που προσέφερε στο αγιασώτικο καρναβάλι… Τα χρόνια πολλά… οι θύμησες μπερδεμένες… Όπως μου εξομολογήθηκε ο Στρατής, παρ’ όλη την επιμονή μου, δε θυμόταν να μου πει τίποτα απ’ όλα αυτά. Χάνουμε λάδια πια, Προκόπη μου, είπε, το μόνο που μου τόνισε είναι ότι η τόση τους επιτυχία οφειλόταν στις μεταξύ τους καλές σχέσεις και στο ότι και αυτοί μαζί με τις παρέες διασκέδαζαν, με λίγα λόγια πρώτα ικανοποιούσαν το δικό τους κέφι, παίζοντας και τραγουδώντας, και μετά της παρέας. Μου είπε όμως άλλα σημαντικά, που νομίζω θα είναι άγνωστα σε πολλούς. Όταν τον ρώτησα για το αν ήταν αλήθεια ότι ήταν έτοιμοι να πάνε στην Αθήνα να χτυπήσουν δίσκο, συγκεκριμένα (Στο Σταυρί πα στο γεφύρι…), βγήκε το συμπέρασμα πως η ορχήστρα τους ήταν η πρώτη ορχήστρα μπουζουκιών που μπήκε στα μεγάλα σαλόνια, στα μεγάλα τζάκια της Μυτιλήνης τα τότε χρόνια, όπως του Παναγή Δουκαρέλη (εμπορία αυτοκινήτων, μοναδικός αντιπρόσωπος τότε), του Μπίνου, του Λαλέλη, του Στέλιου Κουρουμπακάλη και άλλων. Ο Παναγής Δουκαρέλης ήταν αυτός που θα αναλάμβανε τα έξοδα όλα για τη μετάβασή τους στην Αθήνα για το δίσκο. Δεν πραγματοποιήθηκε αυτό το ταξίδι. Βασική αιτία η ανεμελιά, που οφειλόταν πιο πολύ στην επαρχιώτικη δειλία, και ο πόλεμος που μας κήρυξαν οι Ιταλοί τον Οκτώβρη του 1940.

Ήταν φαίνεται η πιο αξιόλογη έγχορδη ορχήστρα σε ολόκληρη τη Μυτιλήνη, περιζήτητη. Από ό,τι μου είπε, παίζανε σε αριστοκρατικά κέντρα, όπως η «Αίγλη», κέντρο που ήταν τότε απλησίαστο για το λαουτζίκο… Ας μην ξεχνούμε ότι ο τόπος μας έχει χαρακτηριστεί το πλούσιο νησί με τους φτωχούς κατοίκους… Τα τότε χρόνια η αντίθεση ήταν ακόμα μεγαλύτερη και πιο εμφανής από σήμερα. Αιτία ήταν οι πολύ νωπές πληγές από τη μικρασιατική καταστροφή. Το νησί μας δέχτηκε αρχικά το μεγάλο όγκο των προσφύγων, που πολλοί ρίζωσαν και φτιάχτηκαν εδώ, άλλοι έμειναν προσωρινά και μετά έφυγαν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Πολλές φορές θα σας έτυχε σε συζήτηση επάνω ν’ ακούσετε… Έκανα ή πέρασα από τη Μυτιλήνη…

Ο Στρατής μου είπε ακόμα ότι τότε που έπαιζαν στην «Αίγλη», στο συνοικισμό της Απάνω Σκάλας, στο κέντρο του Κουτσομύτη, είχε έρθει για λίγες μέρες ο Βασίλης Τσιτσάνης. Μεταξύ των τότε μουσικών έγινε λόγος για ένα καλό μπουζούκι που παίζει στου Κουτσομύτη. Πήγε, τον άκουσε και εντυπωσιάστηκε τόσο, που περίμενε και όταν πέρασε η ώρα πήρε το θάρρος και του ζήτησε να τον ακούσει, είχε καταλάβει πως αυτός ο μπουζουκτσής ήταν το κάτι άλλο και πως μια μέρα θα γινόταν μεγάλος δάσκαλος… Μπορεί τότε ο Τσιτσάνης να ήταν ένα καλό φημισμένο μπουζούκι, δεν μπορεί όμως κανείς να πει πως ήταν τόσο αναγνωρισμένος όσο μεταπολεμικά και τώρα μετά το θάνατο του… Του ζήτησε τη γνώμη του. Ο άλλος δέχτηκε να τον ακούσει. Αν ήταν μερικά χρόνια μετέπειτα, ίσως να μην μπορούσε να τον πλησιάσει. Τον έβαλε και έπαιξε λίγα κομμάτια. Τι να σου δείξω του λέει, ένα έχω να σου πω, όταν παίζεις, μην περιορίζεσαι μόνο στις νότες του δίσκου, βάζε μέσα και δικά σου, έχεις από ό,τι βλέπω τις δυνατότητες, είσαι πολύ καλός. Αν κατεβείς καμιά φορά στην Αθήνα, έλα να με βρεις.

Παρέλειψα να σας πω, όπως μου είπε ο ίδιος, ότι ο Στρατής Ρόδανος (Άννα), ο πατέρας του Χαρίλαου, είχε αναγνωρίσει το ταλέντο του, τη δυνατότητα να τυπώνει σωστά τον κάθε δίσκο που άκουγε. Είχε γερό αυτί, όπως λένε στη μουσική γλώσσα. Για την ικανότητά του αυτή τον έστελνε στο Καμπούδι, στο μοναδικό τότε καφενείο που υπήρχε, του Στρατή Γαββέ, που το είχε νοικιασμένο και το δούλευε ο Σπύρος Τινέλης (Μανιά), ο οποίος ήταν από τους πρώτους που έφεραν ραδιοπικάπ στην Αγιάσο. Μερακλής όπως ήταν, όποιος δίσκος κυκλοφορούσε έπρεπε να ακουστεί στο μαγαζί του Σπύρου… Μετά την ακρόαση ο Στρατής πήγαινε στο Σταυρί – κάτω από τη γέφυρα υπήρχε η παράγκα – καπνοπωλείο του Παναγιώτη Ευαγγελινέλη και αμέσως από κάτω ήταν το καφενείο του Προκόπη Χτενά. Εκεί μέσα τον περίμενε ο Στρατής Ρόδανος έτοιμος με μολύβι και κόλλα πενταγράμμου. Τον έβαζε να ψιθυρίζει σιγά σιγά το σκοπό και, όπως ήταν γνώστης της μουσικής, τους ήχους τους έγραφε σε νότες. Από εκεί, ύστερα από πρόβες ήταν έτοιμο το τραγούδι να παιχτεί από όλη την ορχήστρα. Ο Ρόδανος παρότρυνε το Στρατή να συνεχίσει τη μουσική, ήταν δε πρόθυμος να τον διδάξει. Αυτός όμως του απαντούσε αργότερα, από επιπολαιότητα. Τώρα μεγάλος, κι αν δεν του χρειάστηκε η μουσική για επάγγελμα, ωστόσο αναγνωρίζει το ασυγχώρητο λάθος του και συνιστά σ’ όποιον κάποτε δίνεται η ευκαιρία να μάθει κάτι να μην το αψηφά και να μην το αφήνει, με τη δικαιολογία του… αργότερα…

Η συνεργασία του Σεντουκά, Βαγιάνα, Καλέλη και Παπαγεωργίου κράτησε μέχρι που κηρύχτηκε ο πόλεμος και τα ισοπέδωσε όλα… Ο Στρατής Σεντουκάς έφυγε στη Μέση Ανατολή το Φεβρουάριο του 1941. Κατατάχτηκε στον Ιερό Λόχο και έλαβε μέρος σ’ όλες τις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού, δεν κλείστηκε σε στρατόπεδο (σύρματα), όπως συνηθίζεται να λένε. Πού καιρός λοιπόν για μπουζούκια και τέτοια… Φυσικά μέσα στη δίνη του πολέμου, αν καμιά φορά βρισκόταν κάτι σχετικό, έριχνε λίγες πενιές, διασκεδάζοντας ο ίδιος μαζί και οι συνάδελφοι του. Όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα, ο Ιερός Λόχος ήταν από τις πρώτες ελληνικές μονάδες στρατού που ήρθαν στην Ελλάδα. Όταν απολύθηκε από το στρατό, έμεινε στην Αθήνα, έψαχνε για δουλειά… Παλιά μου τέχνη κόσκινο, λέει και η παροιμία. Λεφτά είχε. Βρήκε ένα καλό μπουζούκι, το αγόρασε, κατηφόρισε προς τις Τζιτζιφιές, πήγε και βρήκε τον Τσιτσάνη… Φίρμα πια αυτός, δε θυμόταν το μικρό αμούστακο παιδαρέλι από τη Μυτιλήνη. Ωστόσο τον κράτησε. Πάντοτε όμως οι φίρμες εκμεταλλεύονται τους μικρούς… Τα λεφτά λίγα, αναγκάστηκε να φύγει. Στο μεταξύ σχετίστηκε με το Βαμβακάρη και πιο πολύ με τον αδελφό του Αργύρη. Έπαιξε μαζί τους, λίγο ακόμα να γίνει επαγγελματίας. Το μπουζούκι και γενικά αυτούς που ασχολούνταν με τα νυχτερινά κέντρα την εποχή εκείνη, συνήθως ο λαός τους συνέδεε με τους ανθρώπους του υπόκοσμου. Γενικά είχαν μειωμένη υπόληψη, χασικλήδες, πρεζάκηδες τους αποκαλούσαν και πολλά τραγούδια που λέγονταν τότε είχαν τέτοιου είδους θέματα. Αυτή η ρετσινιά τον βασάνιζε από πολύ παλιά, μάλιστα σε μια κόντρα με τον πατέρα του, σχετικά με το θέμα, του έκανε δριμείες παρατηρήσεις, λέγοντάς του: μαστούρας θέλεις να καταντήσεις. Είχε ήδη μια προσωπική εμπειρία… Κάποτε κάποιος, άγνωστος τότε καλλιτέχνης, σήμερα γνωστός στο πανελλήνιο, με δίσκους, με προβολή στην TV, με συναυλίες, προσωπικό στυλ του αποδίδουν σήμερα, μη έχοντας δουλειά ζήτησε να τον πάρουν να παίξει μαζί τους. Ας βγάλει και αυτός ένα ψωμί… ήρθε που ήρθε από τη Μυτιλήνη, ας βγάλει τα έξοδά του, είπε ο Λευτέρης. Τον δέχτηκαν. Αυτή τη μέρα παίζανε στη «Φαμάκα». Είναι και σήμερα ακόμα το εξοχικό κέντρο του Σταυριού. Πήρε το όνομα «Φαμάκα» από το όνομα κάποιου καραβιού, γιατί πράγματι είναι στενόμακρο και καταλήγει στην άκρη σαν πλώρη καραβιού, μόνο τα ξάρτια του λείπουν… που όμως τα αναπληρώνουν τα πανύψηλα πεύκα, που δεσπόζουν στην πλώρη του… και σκορπίζουν άφθονο ίσκιο και δροσιά. Τη μέρα, μα ιδίως τα βράδια, είναι πανόραμα… Μέσα από το άνοιγμα που αφήνουν ο λόφος του Μαυριώτη από τ’ αριστερά, και του Σπανού το ράχτο από δεξιά, προσφέρει μια θαυμάσια θέα, φαίνεται πολύ μέρος από το καταπράσινο τμήμα του νησιού με αρκετά χωριά που φεγγοβολούν τις νύχτες σαν πυγολαμπίδες. Όπως έπαιζαν λοιπόν στη «Φαμάκα» – η ώρα είχε προχωρήσει – σε μια στιγμή ο τύπος του πρότεινε τσιγαρλίκι. Αδελφέ μου, του λέει, ρούφα μια πρέζα… Στην αρχή δεν το ‘πιασε, όταν όμως του το ξανάπε, κακώς το δέχτηκε ο Στρατής… Ήταν η μόνη φορά που ήρθαμε σε σύγκρουση με το Λευτέρη, γιατί αυτός ήταν που έκανε την πρόταση. Του λέω, ή εγώ ή αυτός, και έφυγα από το πάρκο. Η ώρα, όπως σας είπα, ήταν προχωρημένη. Αποτέλεσμα να διακόψουν και έτσι δεν είχε έκταση το επεισόδιο. Φυσικά ουδέποτε τον πήραν μαζί τους. Όσο γι’ αυτόν τον καλλιτέχνη, από πληροφορίες και άλλων μουσικών, προκύπτει ότι ανέβαινε τακτικά στην Αγιάσο. Δεν ψυχραθήκαμε ποτέ άλλοτε, θα μου πει, αυτό άλλωστε ήταν το μεγάλο μας πλεονέκτημα. Ενεργούσαμε πάντοτε με γνώμονα τη λογική, ο εγωισμός δεν κατάφερε να μας παρασύρει. Αυτό μου το τόνισε επίμονα και επέμενε στην άποψή του ότι η επιτυχία οφειλόταν στην καλή συνεργασία τους. Αυτή η εμπειρία και η παρατήρηση του πατέρα του ήταν χαραγμένη βαθιά μέσα στη μνήμη του… Αυτός ήταν ο λόγος, καίτοι του δόθηκε η ευκαιρία, να αποστραφεί το δρόμο της νύχτας. Έγινε ταξιτζής. Με το ιδιόκτητο του ταξί μεγάλωσε τα τρία παιδιά του, δυο αγόρια και ένα κορίτσι, που είναι εκπαιδευτικοί. Το μεράκι του να χτυπήσει δίσκο το πραγματοποίησε. Κάποιος Καλλιθιώτης μουσικός, ο Δημήτρης Ευσταθίου, τον άκουσε να παίζει και να τραγουδά. Μαζί μ’ αυτόν χτύπησαν ένα δίσκο με τίτλο «Καλλιθέα».

Τον ρώτησα αν υπάρχει διαδοχή. Υπάρχει μου απαντά και σε πολύ βελτιωμένη μορφή. Ο μικρός του γιος κατάφερε να ξεπεράσει τον πατέρα του… Νομίζω πως κάθε πατέρας θα πρέπει να νιώθει περήφανος, όταν το παιδί του τον ξεπερνά. Καίτοι σπούδασε μαθηματικός, προτίμησε το ελεύθερο επάγγελμα (είδη υγιεινής), κληρονόμησε όμως το ταλέντο του πατέρα του. Έμαθε να γράφει και να διαβάζει μουσική. Είναι δεξιοτέχνης στο μπουζούκι, συνεργάζεται τακτικά με τον Πολυκαντριώτη και με το Νικολόπουλο, λαβαίνει μέρος σε συναυλίες, πήγε τουρνέ για τρεις μήνες στην Αμερική, στο Σικάγο, δούλεψε στη Λυρική Σκηνή με έργα Χατζηδάκη, Ξαρχάκου και άλλων Ελλήνων συνθετών. Όλα αυτά όμως χωρίς αποκλειστική επαγγελματικότητα μουσικού.

Πετυχημένος οικογενειάρχης ο Στρατής, συνταξιούχος τώρα πια, χαιρόταν τη ζωή… Και ενώ όλα πήγαιναν καλά και ωραία, ξαφνικά και αναπάντεχα έχασε τη γυναίκα του… Ας του ευχηθούμε να βρει παρηγοριά στα παιδιά του και τα εγγόνια του. Το Στρατή την Κλουστρή τον θυμούνται και τον αγαπούν όλοι οι κάποιας ηλικίας Αγιασώτες, γιατί στο πρόσωπο του ξυπνούν παλιές όμορφες αναμνήσεις, τότε που ο κόσμος ήταν αγνός, πιο μπεσαλής, τότε που διασκέδαζε αυθόρμητα και που η Κλουστρή τραγουδούσε με λόγια και μουσική τον καημό του. Γι’ αυτό πολλές φορές τον σταματάνε πολλοί στο δρόμο και τους ακούς να λένε συγκινημένοι… Ε ρε Στρατιέλ’… πού ‘νι, ρε, έφτα τα χρόνια τα παλιά, θμάσι;… Και αν κανείς από τους νέους ρωτήσει ποιος είναι αυτός, να του λεν… η Κλουστρή, ένας καλός τραγουδιστής, ένα καλό μπουζούκι, που εργάστηκε με το Λευτέρη Καλέλη και το Βαγιάνα, με ανθρώπους που τα ονόματά τους πέρασαν στην παράδοση της Αγιάσου…

Η ζωή της ορχήστρας αυτής δε σταμάτησε όταν έφυγε ο Στρατής, αλλά συνεχίστηκε και μέσα στην Κατοχή και μεταπολεμικά, πλαισιωμένη και με άλλα πρόσωπα. Ένας επιζών είναι ο Στρατής Παπαγεωργίου, για τον οποίο θα γράψουμε άλλη φορά.

Αγιάσος, 27.7.1991

ΠΡΟΚΟΠΗΣ ΚΟΥΤΣΚΟΥΔΗΣ

περιοδικό ΑΓΙΑΣΟΣ, 68/1992