Από το εξαιρετικό βιβλίο της Βασιλικής Κουρβανιού “ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣΟΥ“
Ύστερα από τη Συνθήκη των Σεβρών , που υπογράφτηκε στις 29 Ιουλίου 1920 και η οποία υπήρξε η πιο βραχύβια από όσες συνθήκες σφράγισαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, συντελέστηκαν στην Ελλάδα, στο τελευταίο τρίμηνο του 1920 και στις αρχές του 1921, σοβαρές πολιτικές αλλαγές.
Την 1η Νοεμβρίου 1920 διενεργούνται εκλογές. Οι Βενιζελικοί (κόμμα των Φιλελευθέρων) αισιοδοξούσαν ότι θα κέρδιζαν τις εκλογές, λόγω των πολεμικών και διπλωματικών θριάμβων που παρουσίαζαν. Είχαν δημιουργήσει τη Μεγάλη Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η Ενωμένη Αντιπολίτευση όμως άφηνε να κυκλοφορεί η ελπίδα ότι θα τερμάτιζε γρήγορα τον πόλεμο και θα γύριζαν πίσω οι στρατευμένοι από το Μέτωπο. Η αντιβενιζελική παράταξη ευνοήθηκε και από το εκλογικό σύστημα. Πήρε λιγότερους ψήφους από τους βενιζελικούς, αλλά διπλάσια κοινοβουλευτική δύναμη.
Έτσι ο θριαμβευτής των Σεβρών, που είχε διακριθεί στον διεθνή διπλωματικό στίβο, έχασε τις εκλογές, στη χώρα του. Αμέσως μετά, στις 2 Νοεμβρίου 1920 διενεργείται δημοψήφισμα και θριαμβευτική επιστροφή του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος είχε εγκαταλείψει τη χώρα το 1917. Ακολούθησε έκφραση δυσαρέσκειας των Συμμάχων, που θεωρούσαν τον Κωνσταντίνο έκδηλα φιλογερμανό κι αντίπαλο της Αντάντ.
Στη συνέχεια η νέα ελληνική πολιτική ηγεσία αντικατέστησε τον αρχιστράτηγο του Μικρασιατικού Μετώπου Λεωνίδα Παρασκευόπουλο και άλλα εμπειροπόλεμα ανώτερα στελέχη του στρατού με αξιωματικούς των Γραφείων. Νέος αρχιστράτηγος τοποθετήθηκε ο Αναστάσιος Παπούλας.
Το καλοκαίρι του 1921 ο βασιλιάς πήγε στη Μικρασία. Στις 16 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε στην Κιουτάχεια μεγάλη σύσκεψη υπό την προεδρία του, με συμμετοχή και της πολιτικής ηγεσίας. Εκεί ακούσθηκαν σοβαροί ενδοιασμοί για την σκοπιμότητα και τη δυνατότητα της παραπέρα προέλασης του ελληνικού στρατού, καθώς και για τις δυσχέρειες ανεφοδιασμού. Τελικά αποφασίσθηκε προέλαση.
Ο ελληνικός στρατός έφτασε ως τον Σαγγάριο και για λίγο τον προσπέρασε.
Αρχίζουν οι δυσκολίες
Αυτό όμως ήταν και το ανώτατο όριο της αντοχής του, γιατί τα πολεμοφόδια μόλις επαρκούσαν, ενώ στους Τούρκους υπήρχαν άφθονα. Η ηγεσία της Ελληνικής Στρατιάς αποφάσισε την σύμπτυξη στη γραμμή Εσκι-Σεχήρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καρά-Χισάρ. Οι Τούρκοι γιόρτασαν το γεγονός σαν μεγάλη νίκη. Είχε αρχίσει πλέον η αντιστροφή των πολεμικών επιχειρήσεων. Οι παράγοντες γεωγραφία, τοπογραφία, απόσταση, δυσχέρεια επιμελητείας των Ελλήνων, είχαν αρχίσει να αποδίδουν υπέρ των Τούρκων. Για ένα περίπου χρόνο η γραμμή του μετώπου έμεινε αμετακίνητη και οι Έλληνες ούτε να παρελάσουν μπορούσαν, ούτε να υποχωρήσουν αποφάσιζαν. Παράλληλα οι σύμμαχοί μας Ιταλοί και Γάλλοι απαγκιστρώνονταν από τη νότια Μ. Ασία με οικονομικά ωφελήματα, ενώ οι Άγγλοι αναπαύονταν στο Τσανάκαλε, ελέγχοντας ανενόχλητοι τα Στενά, πολύ πίσω από τη γραμμή των επιχειρήσεων, την οποία κρατούσαν οι Έλληνες. Παράλληλα τα οικονομικά της χώρας παρουσίαζαν τραγική επιδείνωση.
Στις 12 Φλεβάρη 1922 ο Αλέξ. Παπαναστασίου και έξι συνεργάτες του δημοσίευσαν το “Δημοκρατικό Μανιφέστο“, με το οποίο δήλωναν ότι “Η Ελλάς δεν είναι βασιλικόν τιμάριον…” και ότι “ο θεσμός της βασιλείας είναι πρόξενος εθνικών συμφορών“. Αλλά ο Παπαναστασίου και οι συνεργάτες του παραπέμφθηκαν σε δίκη, δικάστηκαν στη Λαμία και φυλακίσθηκαν.
Στις 10 Μάρτη 1922 οι Σύμμαχοι υπέδειξαν στην Ελλάδα ανακωχή και ειρήνευση, με όρους που ανέτρεπαν τη Συνθήκη των Σεβρών εις βάρος της Ελλάδας. Η Ελληνική κυβέρνηση ήταν πρόθυμη να δεχτεί, αλλά αρνούνταν οι Τούρκοι. Για να πεισθούν οι Τούρκοι να δεχθούν την ειρήνευση με κάποιους όρους προστασίας των Μικρασιατών Ελλήνων, η Ελλάδα πρότεινε στους συμμάχους να της επιτρέψουν να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Η πρόταση απορρίφθηκε, αλλά στη Θράκη εν τω μεταξύ είχε μεταφερθεί στρατός από το Μικρασιατικό Μέτωπο, το οποίο εξασθένιζε επικίνδυνα σε ώρα κρίσιμη, το καλοκαίρι του 1922, όταν αναμενόταν αντεπίθεση του Κεμάλ.
Μια τελευταία προσπάθεια διάσωσης του Μικρασιατικού Ελληνισμού ήταν η υλοποίηση του παλαιού σχεδίου αυτονόμησης της περιοχής της Σμύρνης, οπότε ο ελληνικός στρατός θα αποσυρόταν, δίνοντας την εξουσία στους ντόπιους και θα έλειπαν οι λόγοι σύγκρουσης Ελλήνων – Τούρκων.
Αλλά το καλοκαίρι του 1922 διαφαίνονταν πια οι δυνατότητες του κεμαλικού εθνικού κινήματος να εκκαθαρίσει την κατάσταση δυναμικά, στρατιωτικά, χωρίς να διαπραγματεύεται διαλλακτικά. Ο αντίπαλος ένιωθε τώρα ικανός να αντεπιτεθεί και να κερδίσει το έδαφος και το γόητρο που έχανε τρία χρόνια, με ήττες και υποχώρηση.
Η αντεπίθεση εκδηλώθηκε στις 13 Αυγούστου 1922. Η γραμμή του ελληνικού μετώπου παρέμενε στα όρια σύμπτυξης του 1921: Εσκί-Σαχήρ, Κιουτάχεια, Αφιόν Καραχισάρ. Ο αρχιστράτηγος Παπούλας είχε αντικατασταθεί το Μάη του 1922 από τον Γ. Χατζηανέστη, ενώ δεν είχε καν εκπονηθεί σχέδιο υποχώρησης. Έτσι η γραμμή του Μετώπου εύκολα διασπάσθηκε κι η υποχώρηση γρήγορα μεταβλήθηκε σε άτακτη φυγή προς την Προποντίδα και προς τα δυτικά Μικρασιατικά παράλια. Το κύριο μέρος του στρατού συνταγμένο ή αποδιοργανωμένο αποχώρησε με πλοία από τα λιμάνια του Αιγαίου ή της Προποντίδας. Μερικές μεγάλες μονάδες του στρατού κυκλώθηκαν απ’ τον Κεμάλ και αιχμαλωτίσθηκαν. Μόνο η II Ανεξάρτητη Μεραρχία κατόρθωσε να φθάσει συνταγμένη στο Δικελί και από κει στη Λέσβο.
Από τη Μυτιλήνη όπου είχε φθάσει με το στρατηγείο του ο Στυλ. Γονατάς, διοικητής του Α΄ Σώματος Στρατού, απηύθυνε προς τους στρατιώτες την τελευταία ημερήσια Διαταγή.
Πιο θλιβερή υπήρξε η μοίρα των αμάχων, του Μικρασιατικού Ελληνισμού, που είχε ζήσει στη Μικρασία πάνω από 25 αιώνες, θεματοφύλακας και συνεχιστής ενός μεγάλου πολιτισμού. Οι διώξεις, οι βίαιες εκτοπίσεις, οι δολοφονίες είχαν αρχίσει από χρόνια. Όμως με την κατάρρευση του Μετώπου οι πράξεις βίας κορυφώθηκαν. Τα θύματα υπήρξαν μυριάδες κι ανάμεσά τους ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Μυριάδες άλλοι έφυγαν προς τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα με ό,τι μέσον εύρισκαν πριν και μετά την κατάρρευση του μετώπου. Στην προκυμαία της Σμύρνης εκτυλίχθηκαν σκηνές αλλοφροσύνης, καθώς συνέρρεαν εκεί πλήθη για να βρουν το δρόμο της σωτηρίας, αλλά τους προλάβαινε η σφαγή.
Στη Λέσβο και στη Χίο όπου είχαν αποβιβαστεί μεγάλες μονάδες του στρατού, οι αξιωματικοί Νικ. Πλαστήρας, Στυλ. Γονατάς και Δημ. Φωκάς, συγκρότησαν Επαναστατική επιτροπή και με προκήρυξή τους που τυπώθηκε στο τυπογραφείο της Λεσβιακής εφημερίδας “Ελεύθερος Λόγος” και ρίχτηκε στην Αθήνα με αεροπλάνο, ζητούσαν μεταξύ των άλλων άμεση παραίτηση του Βασιλιά, ενίσχυση του Θρακικού Μετώπου και σχηματισμό νέας κυβέρνησης. Παράλληλα όρισαν διπλωματικό εκπρόσωπο της χώρας στο εξωτερικό τον Ελ. Βενιζέλο. Ακολούθησε στις 30 Σεπτ. 1922 η υπογραφή της Συνθήκης των Μουδανιών χωρίς την συμμετοχή της Ελλάδος, η άμεση παράδοση της Ανατολ. Θράκης στους Τούρκους και ο βίαιος ξεριζωμός του Ελληνικού στοιχείου από την Ανατολ. Θράκη.
Η Επαναστατική επιτροπή, που είχε εν τω μεταξύ διευρυνθεί με την προσχώρηση κι άλλων, με Διάγγελμα της 5ης Οκτ. 1922 παρέπεμπε τους υπευθύνους της Μικρασιατικής καταστροφής σε δίκη επί εσχάτη προδοσία. Καταδικάσθηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις 15 Νοε. 1922 οι εξής έξι: Δημ. Γούναρης, Ν. Στράτος, Πρωτοπαπαδάκης, Μπαλτατζής, Θεοτόκης και Χατζηανέστης.
Τα γεγονότα μέσα από το λεσβιακό τύπο
Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο, όπως το διδάσκεται σήμερα ο μαθητής του Λυκείου. Το ζήτημα πώς είδε ο Λεσβιακός Τύπος και κατ’ επέκταση η Λεσβιακή κοινή γνώμη αυτά τα γεγονότα, έχει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον και λόγω της γεωγραφικής θέσης της Λέσβου, η οποία χρησίμευσε σαν πρώτος σταθμός πολλών ξεριζωμένων Μικρασιατών και λόγω της στενότατης και πανάρχαιης οικονομικής και πολιτιστικής σχέσης της Λέσβου με την Μικρασία και γιατί μερικά απ’ αυτά τα γεγονότα διαδραματίστηκαν στη Λέσβο.
Το 1922 στη Μυτιλήνη κυκλοφορούν τρεις πολιτικές εφημερίδες:
- Ο “Ελεύθερος Λόγος” του Στρατή Παπανικόλα
- Η “Σάλπιγξ” του Ν. Παρίτση και
- Ο “Νέος Κήρυξ” του Ηλία Ηλιάδη.
Οι δύο πρώτες ήταν Βενιζελικές, ενώ ο “Νέος Κήρυξ” αντιβενιζελικός. Στη Βιβλιοθήκη της Μυτιλήνης ο “Νέος Κήρυξ” αρχίζει απ’ το 1931. Έτσι αναγκαστικά περιορισθήκαμε στον “Ελεύθερο Λόγο” και στη “Σάλπιγγα“. Οι δύο αυτές εφημερίδες είναι μονόφυλλες. Η 1η σελίδα φιλοξενεί το κύριο άρθρο, που γράφει ο αρχισυντάκτης ή εκλεκτοί συνεργάτες της εφημερίδας. Υπάρχουν επίσης άρθρα απ’ την Ελληνική και την διεθνή πραγματικότητα, καθώς και αναδημοσιεύσεις απ’ τον Αθηναϊκό και τον Ξένο Τύπο. Η 2η σελίδα είναι αφιερωμένη στις Τοπικές ειδήσεις και στα Σχόλια, που καμιά φορά αρχίζουν κι απ’ την 1η σελίδα αν είναι πολλά. Στη 2η σελίδα καταχωρούνται επίσης τα Τηλ/ματα, οι Ειδήσεις της τελευταίας ώρας, τα κοινωνικά και οι διαφημίσεις ή ανακοινώσεις. Εκτός απ’ την ενημέρωση οι εφημερίδες παίζουν ρόλο κοινωνικό. Έτσι τον Αύγ. του 1922 η “Σ” για να κρατά ενήμερο το κοινό τοιχοκολλά τα ιδιαίτερά της Τηλ/ματα, στα κεντρικότερα σημεία της πόλης.
Τα άρθρα, τα Τηλ/ματα, τα σχόλια, οι κρίσεις και οι ανταποκρίσεις των δύο Λεσβιακών εφημερίδων μαρτυρούν την υψηλή στάθμη της Λεσβιακής δημοσιογραφίας στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας και κοιταγμένα από μια απόσταση 80 χρόνων μαρτυρούν επίσης μια αξιοσημείωτη αντικειμενικότητα, μια τάση για σφαιρική ενημέρωση με την παράθεση ανταποκρίσεων από Αγγλικές, Γαλλικές και Τουρκικές εφημερίδες, καθώς και με την παράθεση Πρωτοκόλλων, Διαγγελμάτων, Προκηρύξεων, δηλ. κειμένων που αποτελούν άμεσες πηγές της Ιστορίας. Πρέπει επίσης να σημειωθεί η κοινωνική κι ανθρώπινη ευαισθησία των εκδοτών των δύο εφημερίδων, οι οποίοι για αρκετό καιρό δημοσίευαν πληθώρα “Μικρών Αγγελιών” με αναζητήσεις προσώπων που μεσ’ στη δίνη των γεγονότων αποκόπηκαν απ’ τους δικούς τους. Ιδιαίτερα ο “Ε.Λ.” πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Κεντρικής Επιτροπής Παλλεσβιακών Εράνων για τους πρόσφυγες.
Από τον Ιούνιο του 1922 οι καταχωρήσεις στις Λεσβιακές εφημερίδες απεικονίζουν το βαρύ κλίμα που είναι διάχυτο σ’ ολόκληρη τη χώρα κι αφορά την στρατιωτική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση. Στις 12 Ιούνη 1922 ο “Ε.Λ.” επισημαίνει ότι: “Η εφετινή εσοδία των δημητριακών υστερεί κατά πολύ, σχεδόν κατά 40-50% της περισυνής“.
Παράλληλα οι δύο βενιζελικές εφημερίδες εντοπίζουν σε κύρια άρθρα τους τα αίτια της παρατεινόμενης Μικρασιατικής εκστρατείας στην ανυπαρξία διεθνούς αναγνώρισης της Ελλάδας, καθώς και στην οικτρή απομόνωση της χώρας. Σταθερή άποψή τους είναι ότι: Υπάρχει ανάγκη να αντιμετωπισθεί το συμμαχικό ζήτημα”. Γράφει ο “Ε.Λ.” στις 29/6: “Συνεπεία της διπλωματικής και οικονομικής απομονώσεως μετεβάλομεν την νίκην εις αδιέξοδον… Μόνη οδός απομένει η συνεννόησις Συμμάχων και Ελλάδος, ίνα δοθεί τελική λύσις εις το ζήτημα της Μ. Ασίας“.
Στις 25/6 καθώς και τις επόμενες μέρες οι Λεσβιακές εφημερίδες ασχολούνται με την “ιστορική δίκη της Λαμίας”. Πρόκειται για την δίκη και καταδίκη του Αλεξ. Παπαναστασίου και των συνεργατών του μετά την δημοσίευση του “Δημοκρατικού Μανιφέστου“.
Στις 26/6 δημοσιεύονται τα Τηλ/ματα συμπαράστασης των πέντε πληρεουσίων της Λέσβου προς τα “θύματα της ιδέας”. Υπογράφουν: Καλδής, Σάλτας, Παπαγεωργίου, Βάλλης και Μητρέλιας.
Στις 29/6 δημοσιεύεται στον “Ε.Λ.” η αγόρευση του Γ. Παπανδρέου στη δίκη της Λαμίας, ενώ στις 4/7 χαιρετίζεται η άφιξή του στη Μυτιλήνη υπό τον τίτλο “Αποθεωτική υποδοχή. Τον σηκώνουν στα χέρια“.
Στις 7/7 εκδηλώνεται “Δολοφονική επίθεσις κατά του κ. Παπανδρέου” μέσα στο πάρκο της Αγίας Ειρήνης. Είναι μια ενέργεια όχι ασυνήθιστη για εκείνη την εποχή της έξαρσης των πολιτικών παθών και των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων.
Στις 15/7 κύριο θέμα των δύο Λεσβιακών εφημερίδων είναι η ανακήρυξη της αυτονομίας της Μικρασίας. Αναδημοσιεύονται απ’ την Αγγλική εφημερίδα “Εξέλσιορ” τα 14 σημεία της αυτονόμησης.
Αναδημοσιεύονται επίσης άρθρα απ’ τις Τουρκικές εφημερίδες “Τεβχήτ” και “Βακίτ”, σύμφωνα με τα οποία κάτω από φωτογραφίες της Σμύρνης υπήρχε η λεζάντα: “Η Σμύρνη μας, η οποία θα επανέλθει εις τας αγκάλας της μητρός πατρίδος παρά τα απεγνωσμένος προσπαθείας των Ελλήνων“. Στις 18/7 το κύριο άρθρο του “Ε.Λ.” αναγγέλλει “Ελληνικός ενεργείας εν Θράκη και προέλασιν κατά της Κων/πόλεως“.
Στις 20/7 περιγράφονται οι ενθουσιώδεις “εκδηλώσεις του Σμυρναϊκού λαού μετά την ανακήρυξιν της αυτονομήσεως της Μ. Ασίας. Παρατίθενται οι εκφωνηθέντες λόγοι και η εντύπωσις των αλλοεθνών“.
Στις 20/7 Τηλ/μα αναφέρει ότι “Η Γαλλία απέκρουσε την αίτησιν της Ελλην. Κυβερνήσεως προς κατάληψιν της Κων/πόλεως” και ότι “Οι Σύμμαχοι είναι αποφασισμένοι να καταστείλουν ενόπλως πάσαν απόπειραν των Ελλην. στρατευμάτων κατά της Κων/πόλεως“.
Παρόμοιες ειδήσεις βλέπουν το φως της δημοσιότητας και τις επόμενες μέρες. Στις 23/7 το κύριο άρθρο του “Ε.Λ.” αναφέρει ότι: “Οι Σύμμαχοι δεικνύουν τας πλέον σκληρός διαθέσεις προς τας κυβερνητικός αποφάσεις τόσον όσον αφορά την προς την Κων/πολιν προέλασιν, όσον και διά την αυτονόμησιν της Μ. Ασίας“.
Στις αρχές Αυγούστου 1922 ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Λόυντ Τζωρτζ σε αγόρευσή του στο Αγγλικό κοινοβούλιο αναφέρεται στα αίτια της μεταστροφής των Συμμάχων έναντι της Ελλάδος και προσθέτει ότι: “Η Σμύρνη και τα μετ’ αυτής συνεχόμενα βιλαέτια ώφειλον να δοθούν εις την Ελλάδα, διότι ήσαν κατ’ εξοχήν Ελληνικά ως προς τον πληθυσμόν, ως προς τον πλούτον, ως προς τα συμφέροντα και ως προς την Ιστορίαν” και ότι “Ο βασιλεύς Κων/νος υπήρξεν υπαίτιος ορισμένων εχθρικών πράξεων απέναντι των Συμμάχων“.
Στις 6/8 ανταπόκριση από τον παρισινό “Χρόνο” αναφέρει ότι: Όπως η Αγγλία εξακολουθήσει να κυριαρχεί των Στενών, επιβάλλεται να μην νικήσουν ούτε οι Τούρκοι ούτε οι Έλληνες. Πρέπει τα δύο έθνη να αποκαταστήσουν την ισορροπίαν προς το συμφέρον της Αγγλίας“.
Στις 7/8 οι Λεσβ. εφημερίδες επισημαίνουν: “Εις τα πρόθυρα της Ασιατικής ουδετέρας ζώνης της Κων/πόλεως αδικαιολόγητος συγκέντρωσις Κεμαλικών στρατευμάτων”.
Στις 8/8 δημοσιεύεται το κείμενο της Διακοινώσεως την οποία επέδωσαν οι πρεσβευτές των Συμμάχων προς την Ελληνική Κυβέρνηση. Παράλληλα δημοσιεύονται ανησυχητικές ειδήσεις από τη Μικρασία, όπως “Σοβαρά συμπλοκή Ελλήνων μετά τσετών εις Πέργαμον“.
Στις 10/8 ο Βενιζέλος ανακηρύσσεται επίτιμος διδάκτωρ του Παν/μίου της Γλασκώβης. Την ίδια μέρα ο πρεσβευτής της Άγκυρας στο Παρίσι Φερήτ-βέης δίνει συνέντευξη στην εφημερίδα “Ματέν” αποκαλύπτοντας μια μεγαλοφυή τουρκική εξωτερική πολιτική, η οποία τον Αύγουστο του 1922 έχει πολύ σαφή και σφαιρική εικόνα της γενικότερης πολιτικής και στρατιωτικής κατάστασης. Η πολιτική ανάλυση του Φερήτ-βέη στην “Ματέν” είναι πράγματι εντυπωσιακή. Λέει:
“Οι Έλληνες έφθασαν διά λόγους στρατιωτικούς, οικονομικούς και πολιτικούς εις μίαν τοιαύτην στενόχωρον κατάστασιν, ώστε να μην τους επιτρέπεται πλέον η εξακολούθησις της παρακινδυνευμένης επιχειρήσεώς των. Εννοούσα ότι παρεπλανήθη εις αδιέξοδον η Ελλην. Κυβέρνησις, δεν εύρεν άλλο μέσον διά να απαλλαγεί, παρά να κηρύξει την αυτονομίαν της Μ. Ασίας, τύπον ο οποίος δεν μεταμφιέζει καλώς το σχέδιον της υποχωρήσεως. Ο σκοπός προς τον οποίον αποβλέπει είναι καταφανής: Θέλει να μεταφέρει τον στρατόν της εις την Θράκην και να δοκιμάσει να κρατήσει τουλάχιστον την περιφέρειαν ταύτην σώζουσα ταυτοχρόνως και τα προσχήματα. Κηρύττουσα την αυτονομίαν ταύτην η Ελλάς εφαίνετο επιθυμούσα να εγκαταλείψει το Ανατολικόν της όνειρον. Αλλά αυτό δεν συνέφερεν εις το Φορέιν Όφφις, το οποίον φρονεί ότι άπαξ αποσυρθέντος του Ελλ. Στρατού από την Σμύρνην, τα Στενά και η Κων/πολις μένουν ανοικτά. Γιατί η Αγγλία ποτέ δεν έπαυσε να φρονεί ότι όλα τα Στενά του κόσμου της ανήκουν“.
Στις 11/8 στον “Ε.Λ.” δημοσιεύεται το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν από το Μέτωπο του ποταμού Μαίανδρου: “Οι φρουρούντες το προκεχωρημένον φυλάκιον άνδρες κυκλωθέντες υπεχώρησαν μετά δίωρον αγώνα“.
Οι ειδήσεις λοιπόν απ’ το Μέτωπο δεν είναι καλές, αλλά και τα οικονομικά του κράτους δεν είναι καλύτερα. Στις 13/8 ο “Ε.Λ.” αναδημοσιεύει άρθρο από τον “Οικονομολόγον των Αθηνών” με τίτλο: “Διατί θα εκδώσωμεν νέον χαρτονόμισμα“. Στο άρθρο αυτό η υποτίμηση της δραχμής αποδίδεται σε λόγους ψυχολογικούς, σε εξάντληση των συναλλαγματικών αποθεμάτων, σε έλλειψη εμπιστοσύνης προς την οικονομική πολιτική της Κυβερνήσεως Γούναρη και στην παράταση της εμπόλεμης κατάστασης. Στις 15/8 ο “Ε.Λ.” στο κύριο άρθρο του με τίτλο “Προς σωτηρίαν της Πατρίδος” ζητά την παραίτηση της κυβέρνησης, την διενέργεια εκλογών και τον σεβασμό της ετυμηγορίας του λαού από τον βασιλιά. Στις 17/8 στο κύριο πάλι άρθρο της ίδιας εφημερίδας διατυπώνεται η άποψη ότι “Η σωτηρία της πατρίδος δύναται να συντελεσθεί διά του συμβιβασμού βασιλέως και Βενιζέλου, ενώ καταγγέλλονται “Νέα όργια τσετών εις Πέργαμον“.
Στις 18/8 δημοσιεύεται η πρώτη είδηση για την επίθεση κατά του Αφιόν Καραχισάρ ενώ στη στήλη Τηλ/ματα υπάρχει ή είδηση ότι εκκενώθηκε το Αφιόν Καραχισάρ και ότι “ο Κεμάλ ανεχώρησεν εις το στρατηγείον, όπως αυτοπροσώπως διευθύνει τας επιχειρήσεις“.
Στις 20/8 υπό τον τίτλο “Όλαι αι χθεσινοί πληροφορίαι. Αι μάχαι εξακολουθούν λυσσώδεις” δίνονται λεπτομερείς περιγραφές των μαχών χωρίς να αναφέρεται τίποτα για την άτακτη υποχώρηση. Σε άλλη στήλη αναφέρεται ότι: “Επετάχθησαν εις Πειραιά διάφορα ατμόπλοια, τα οποία απέπλευσαν κατευθυνόμενα εις Σμύρνην“.
Η αρχή του τέλους
Στις 21/8 οι τίτλοι των Λεσβιακών εφημερίδων γίνονται δραματικοί: “Η νέα γιγαντομαχία εις Μικρασίαν. Αγών λύσσης και θανάτου. Αφάνταστοι ηρωισμοί. Το Αφιόν Καραχισάρ μετεβλήθη εις ερείπια“.
Χαρακτηριστικές είναι οι αναδημοσιεύσεις από ξένες εφημερίδες, όπως από την Αγγλική “Μόρνιν Ποστ”, η οποία δημοσιεύει χάρτη της Μ. Ασίας και φωτογραφία του Κεμάλ υπό τους τίτλους: “Ο τουρκικός στρατός συντρίβων“, “Οι Τούρκοι προελαύνουν χειμαρρωδώς“, “Το ιππικόν ενεργεί μεγάλην κυκλωτικήν κίνησιν“.
Στις 24/8 δημοσιεύεται η είδηση ότι “Το τρίτον Σώμα στρατού συμπτύσσεται… περατωθείσης της εκκενώσεως του Δορυλαίου” (Εσκή-Σεχήρ). Την ίδια μέρα αναδημοσιεύεται από τον “Ημερήσιο Τηλέγραφο” του Λονδίνου ότι: “0 αριθμός των δυνάμεων των Τούρκων υπολογίζεται υπό των συμμάχων παρατηρητών εις 21 Μεραρχίας πεζικού, αριθμούσας 75 χιλ. τυφεκίων και εις 3 Μεραρχίας ιππικού. Οι Τούρκοι είναι εφοδιασμένοι με καλύτερον πυροβολικόν και πυρομαχικά. Έλαβον πολλάς πυροβολαρχίας εκ Γαλλίας διαμετρήματος των 75 και μεγάλας προμήθειας πολεμοφοδίων. Ο εις πυροβολικόν εξοπλισμός των είναι ένα ολόκληρον Σώμα Γαλλικού πυροβολικού. Αι προμήθειαι της αεροπλοΐας των ηυξήθησαν διά γαλλικών και γερμανικών αεροπλάνων“.
Στη στήλη “Γεγονότα – Σχόλια” δημοσιεύεται η είδηση ότι “Ήρχισαν ήδη πανικόβλητοι και αλλόφρονες να συγκεντρούνται εις τα παράλια αυτής οι κάτοικοι της αιματοβρέκτου Μικρασίας και να ζητούν διά της φυγής να σωθούν“. Την ίδια μέρα η “Σ’ γράφει με πελώρια μαύρα γράμματα: Η κατάρα του Έθνους επ’ αυτοίς”. Και “Ο Ελλην. Στρατός εγκαταλείπει την Μ. Ασίαν, εκκενώνει το απελευθερωθέν έδαφος, μηδ’ αυτής της ζώνης της Συνθήκης των Σεβρών εξαιρουμένης“.
Στις 25/8 γνωστοποιείται η παράδοση του Αϊβαλί στους Τούρκους: “Το ηρωικόν Αϊβαλί, η Ελληνικωτάτη πόλις, το Αϊβαλί που πέρα ως πέρα το συνεκλόνιζεν η προς την ελευθερίαν λατρεία, έπαυσεν από χθες να σκεπάζεται από την γαλανόλευκον“.
Υπό τον τίτλο “Ειδήσεις εκ Σμύρνης” αναφέρεται ότι “Η σύμπτυξις του στρατού μας εξακολουθεί. Οι πληθυσμοί των εκκενουμένων εδαφών ακολουθούν τον στρατό μας. Εξαιρετική η κίνησις πολεμικών πλοίων εις τον λιμένα μας“. Την ίδια μέρα στη στήλη “Τοπικά” γίνεται δραματική περιγραφή της άφιξης των πρώτων προσφύγων στο λιμάνι της Μυτιλήνης.
“Τραγικήν εν τη μεγαλοπρεπεία της εικόνα παρουσιάζει από προχθές ο λιμήν μας. Αλλεπάλληλα καταπλέουν εκ των διαφόρων λμένων τα ατμόπλοια. Μεταφέρουσι στρατιώτας, πρόσφυγας και άλλους επιβάτας, μεταξύ των οποίων πλείστοι οικογένεια αξιωμα-τικών και υπαλλήλων. Μετά δυσκολίας ευρίσκει τις κάθισμα εις τα καφενεία, ενώ τα εστιατόρια και τα ξενοδοχεία ύπνου είναι αδύνατον πλέον να περιλάβωσιν άλλον κόσμον.
Εννοείται ότι η αισχροκέρδεια ευρούσα πρόσφορον έδαφος οργιάζει κυριολεκτώς. Κατά πληροφορίας εκ της υπαίθρου εις διάφορα σημεία των ακτών της νήσου αποβιβάζονται με τρεχαντήρια και βάρκες πρόσφυγες από τας απέναντι ακτάς. Η κατάστασις των θυμάτων αυτών είναι αξιοθρήνητος“. Και κατά την “Σ” “Η αποβίβασις των πρώτων προσφύγων παρουσίαζεν οικτρότατον θέαμα. Οι κοπετοί και οι οδυρμοί των οικογενειών επέσυραν τον οίκτον“.
Στη στήλη “Νεώταται ειδήσεις” του “Ε.Λ.” δημοσιεύεται το τελευταίο Τηλ/μα “όπερ εκτυπήθη εκ Κυδωνιών και το οποίο ήτο ένας συγκινητικός χαιρετισμός: ¨Η ωραία Ιωνία σας στέλλει τον ύστατον χαιρετισμόν“.
Σημειώνεται επίσης ότι “Οι ατυχείς κάτοικοι των Κυδωνιών διατελούν εν απογνώσει. Αν δεν σταλούν ατμόπλοια να τους παραλάβουν, ο Θεός να βάλει το χέρι του“. Ακόμα “Προς τα παράλια παρά το Δικελί και τας Φωκαίας έχουν συγκεντρωθεί κατά χιλιάδες οι κάτοικοι της Περγάμου και των πέριξ αναμένοντες μέσα μεταφορικά προς αναχώρησιν και σωτηρίαν των“.
Στις 26/8 υπό τον τίτλο “Η Μικρασία αγωνιώσα” αναφέρεται ότι ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος επεσκέφθη μετά τον Άγγλον και Αμερικανόν πρόξενον, τους προξένους Γαλλίας και Ιταλίας και τους εξέθεσε την κατάστασιν και τον επικρεμάμενον κίνδυνον επί της Σμύρνης. Αναδημοσιεύεται επίσης άρθρο απ’ τον “Ημερήσιο Ταχυδρόμο” του Λονδίνου το οποίο καταλήγει: “Μόνον είς φρόνιμος τρόπος απαλλαγής των δυσχερειών, τας οποίας οι Έλληνες δημιούργησαν εις εαυτούς διαφαίνειται: Να εγκαταλείψουν πανοικεί την Μ. Ασίαν και να επανέλθουν εις την πατρίδαν των. Παράλληλα οι ειδήσεις για μαζικές αφίξεις προσφύγων σ’ όλα τα παράλια του νησιού και μ’ όλα τα μέσα είναι καθημερινές. Καθημερινές είναι και οι καταγγελίες των εφημερίδων για έξαρση της αισχροκέρδειας.
Οι στρατιώτες που συνωστίζονται στην πόλη της Μυτιλήνης ανυπομονούν να αναχωρήσουν για τις πατρίδες τους. Μεταφορικά μέσα όμως δεν διατίθενται. Ο υπουργός στρατιωτικών Θεοτόκης με τηλ/μά του που δημοσιεύεται στην “Σ” τους καθησυχάζει: “Ανακοινώσατε οπλίτας ότι ατμόπλοια χρησιμοποιούνται διάσωσιν υπολοίπων τμημάτων Μ. Ασίας. Ευθύς κατόπιν αποσταλώσιν ατμόπλοια προς παραλαβήν και μεταφοράν πατρίδα των“.
Μεταφορά προσφύγων
Τα καράβια κάνουν αποκλειστικά, αδιάκοπα δρομολόγια με τα απέναντι παράλια που είναι γεμάτα “από πρόσφυγας εν απογνώσει. Τα γυναικόπαιδα πεταγμένα σε ερημονήσια, που δεν έχουν ούτε νερό ούτε τίποτα, πεινούν, κρυώνουν, διψούν, “πεθαίνουν“, σύμφωνα με τον “Ε.Λ.”. Τα καΐκια που πηγαίνουν από δική τους πρωτοβουλία δεν τους παίρνουν γιατί φοβούνται πως δεν θα πληρωθούν όσα ζητήσουν – και δεν ζητούν λίγα. Παρ’ όλα αυτά τα μεμονωμένα και καταδικαστέα φαινόμενα, είναι αξιοσημείωτη η ταχύτητα με την οποία αντέδρασε η τοπική κοινωνία για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, που δημιουργήθηκαν απ’ τον ερχομό στη Λέσβο τόσων πολλών στρατιωτών και προσφύγων.
Στις 28/8 λίγες μέρες μετά τις πρώτες αφίξεις, γράφει ο “Ε.Λ.”: Με πρωτοβουλία του “Ε.Λ.” κατηρτίσθη λαϊκή επιτροπή για την διοργάνωση στρατιωτικών συσσιτίων“. Επίσης:”Κατηρτίσθη επιτροπή ειδική επί της εξευρέσεως καταλυμάτων διά τους αξιωματικούς”.
Την Δευτέρα 29/8 η εμφάνιση των Λεσβιακών εφημερίδων είναι πένθιμη. Μέσα σε έντονο μαύρο πλαίσιο και υπό τον τίτλο “Το τέλος της τραγωδίας“, ο “Ε.Λ.” γράφει: “Από της μεσημβρίας του Σαββάτου η αιματοβαφής ημισέληνος κυματίζει εις την προδοθείσαν και ατιμασθείσαν άτυχον Σμύρνην. Και τώρα η Μεγάλη Ελλάς, το κράτος των δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών (με πελώρια κεφαλαία γράμματα): Συντρίμματα και χαλάσματα και καπνοί και αίμα αδικοσκοτωμένων μυριάδων την εσκέπασαν. Ω, φρίκη. Τι ατίμωσις. Τι καταστροφή. Κύπτομεν υπό το βάρος της συμφοράς και δεν έχομεν τη δύναμιν να εύρωμεν παρήγορα λόγια διά τους άμοιρους αδελφούς Μικρασιάτας. Θρηνούμεν μόνον μαζί των. Κλαίει και θρηνεί μαζί των ολόκληρον το Έθνος. Κατάρα και ανάθεμα και τρισανάθεμα εις τους απαίσιους νεκροθάπτας της Μεγάλης Ελλάδος“.
Στην πόλη της Μυτιλήνης τα προβλήματα απ’ τη συγκέντρωση και τον συνωστισμό τόσων πολλών ανθρώπων γίνονται κάθε μέρα και πιo έντονα. Οι εφημερίδες επισημαίνουν ότι “Η Μυτιλήνη κινδυνεύει. Η πείνα και η χολέρα είναι τα μικρότερα κακά“.
Η καταστροφή της Σμύρνης
Στις 31/8 περιγράφονται όλες οι λεπτομέρειες της καταστροφής της Σμύρνης υπό τον τίτλο: “Η Σμύρνη αγωνιώσα. Αι τελευταίοι στιγμαί της Σμύρνης. Η πρώτη σφαγή. Το ανθρωποκυνήγι της προκυμαίας“. Από την 1/9 αρχίζει η αγωνία και της Θράκης”. Την ίδια μέρα στη στήλη “Τοπικά” δίνονται μερικές πολύ ανθρώπινες και χαριτωμένες εικόνες της ζωής των φαντάρων και των προσφύγων που είχαν πρόχειρα στρατοπεδεύσει στον Κήπο: “Υπαίθριος έρως. Ο έρως δεν νικιέται με τίποτα. Παραβγαίνει και με τον δυνατότερο πόνο. Αυτός λοιπόν, ο πτερωτός υιός της Αφροδίτης, φτερουγίζει πάνω από την δυστυχίαν των ανθρώπων ανάμεσα στα φυλλώματα του Κήπου. Η προσφυγοπούλα σφογγίζει ένα δάκρυ για να στείλει ένα νεύμα και ένα χαμόγελο ερωτικό στον φαντάρο, που στρίβει το ρυπαρό μουστάκι του απέναντί της“. Επίσης: “Κατά το προχθεσινό ταξίδι της “Αμαζόνια“, που κουβάλησε τους πρόσφυγας από την Σμύρνην, μέσα εις την γενικήν δυστυχίαν, μια Αϊδινοπούλα εγέννησε δύο προσφυγόπουλα“.
Στις 2/9 αναδημοσιεύεται το εξής άρθρο από την Τουρκική Εφημερίδα “Τεβχήτ”: “Αλλά τι ανακωχήν ζητούν οι Έλληνες; Με ποιον στρατόν να συνάψωμεν ανακωχήν; Ελληνικός στρατός δεν υπάρχει. Ευρισκόμεθα εις θέσιν να εκδιώξουμε τους Έλληνας, να συλλάβωμεν όλον τον στρατόν των αιχμάλωτον και να κυριεύσωμεν όλον το υλικόν των. Διατί λοιπόν να αφήσωμεν όλα αυτά τα ωφελήματα και να δεχθώμεν ανακωχήν;“.
Την ίδια μέρα στη στήλη “Τοπικά” επαινείται η ΙΙ Ανεξάρτητη Μεραρχία, η μόνη που απεχώρησε συνταγμένη από το Μικρασιατικόν Μέτωπο. “Αξίζει κάθε έπαινος εις τους αξιωματικούς και οπλίτας της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας, που απεβιβάσθη προχθές εις την πόλιν μας. Συντεταγμένη και πειθαρχούσα, ενώ κατόρθωσε να διασώσει άπαν σχεδόν το πολεμικόν υλικόν της, ανέλαβε μόλις επάτησε εις την Μυτιλήνην την τήρησιν της τάξεως“.
Οι ειδήσεις της 3/9 είναι πραγματικά συγκλονιστικές. Κάτω από τον τίτλο: “Ενώ η Αθήνα γλεντάει, η Σμύρνη καίγεται. Ο Ελληνισμός εξολοθρεύεται. Φωτιά – Μαχαίρι – Λεηλασία – Στάχτη. Η κόλασις εις την πραγματικότητα“, γίνεται δραματική περιγραφή της πυρπόλησης της Σμύρνης. Στις 5/9 υπάρχει η είδηση στον “Ε.Λ.” ότι: “Ο “Ε.Λ.” ήρχισε την συλλογήν ντοκουμέντων προς κολασμόν των ενόχων“.
Στις 6/9 το κύριο άρθρο της “Σ” φέρει τον πελώριο ξύλινο τίτλο: “Ανάθεμα”. Σ’ άλλη στήλη δημοσιεύεται το “σφοδρόν κατηγορητήριον κατά του Στεργιάδου“, που το υπογράφει ο Mιχ. Ροδάς.
Απ’ τις 7/9 αρχίζει στις δύο Λεσβιακές εφημερίδες μια νέα στήλη υπό τον τίτλο: “Ζητούνται“. Στη στήλη αυτή που καθημερινά γίνεται όλο και πιο μακροσκελής, καθρεφτίζεται το ανείπωτο δράμα της προσφυγιάς.
Κάθε μια αναζήτηση αποκαλύπτει την ξεχωριστή οδυνηρή περίπτωση κάποιου ανθρώπου, που έχοντας αποκοπεί μεσ’ την γενικότερη παραζάλη απ’ τους δικούς του, έψαχνε μέσω του Τύπου να επανασυνδεθεί με την οικογένειά του ή έδινε το στίγμα της ύπαρξής του.
Στις 7/9 η Μυτιλήνη βομβαρδίζεται από Τουρκικό αεροπλάνο. Η είδηση δημοσιεύεται στις εφημερίδες της 8/9: “Χθες την 10ην π.μ. εχθρικόν αεροπλάνον έρριψε τρεις βόμβας άνωθεν της πόλεως με σκοπόν την καταβύθισιν των εντός του λιμένος ατμοπλοίων. Εξ αυτών αι δύο πρώτοι έπεσαν εις την ακρογιαλιάν της Σουράδας, η δε τρίτη εις την Κουλμπάραν επί της οικίας του πτωχού αρτοποιού Αντωνίου Σεβλέπου. Το σπίτι του κ. Σεβλέπου έπαθε μεγάλας βλάβας“.
Αναγγέλλεται επίσης η άφιξη του Πλαστήρα στη Χίο υπό τον τίτλο: “Αποθέωσις του Πλαστήρα εν Χίω“.
Οι περιγραφές του αδιάκοπου ερχομού προσφύγων στη Μυτιλήνη γίνονται κάθε μέρα και πιο δραματικές. Στις 9/9 καταπλέουν ακόμα δυο ατμόπλοια κατάφορτα από πρόσφυγες. “Και καρδίαν τίγρεως και υαίνης αν είχε τις δεν θα ηδύνατο να μείνει ασυγκίνητος προ της φρικιαστικής εικόνος που παρουσίαζον τα ατυχή θύματα της Τουρκικής θηριωδίας. Ρακένδυτοι και τετραχειλισμένοι, ρυπαροί και κατεπονημένοι… Τινές εκράτουν μικρόν δέμα με ελάχιστα ενδύματα και με τους οφθαλμούς πλήρεις δακρύων, εκάθηντο εις την άκραν της προκυμαίας κλαίοντες“.
Η ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση της κοινής γνώμης της Μυτιλήνης μπροστά σ’αυτή την κατάσταση, είναι άμεση και αποτελεσματική. Ήδη απ’ την επόμενη μέρα της άφιξης των πρώτων προσφύγων προτείνεται απ’ τον “Ε.Λ.”: “Η πόλις να καταρτίσει μίαν μεγάλην Κεντρικήν Επιτροπήν Εράνων Παλλεσβιακών με υποεπιτροπάς εις όλη την νήσον“, πράγμα που γίνεται. Είναι γνωστό ότι η Λέσβος χρησίμευσε σαν γέφυρα και προσωρινός διαμετακομιστικός σταθμός στρατιωτών και προσφύγων, πολλοί απ’ τους οποίους γρήγορα έφυγαν για άλλα μέρη της Ελλάδος. Παρ’ όλα αυτά ο Σεπτέμβρης του 1922 είναι φοβερός για το νησί και ιδιαίτερα για την πόλη της Μυτιλήνης.
Οι πρώτες μέρες στη Λέσβο
Αναρίθμητα πλήθη δυστυχισμένων ανθρώπων συνωστίζονται στην προκυμαία, στον Κήπο, στα Σχολεία, στους κινηματογράφους, στις εκκλησιές και στα τζαμιά. Δημοσιεύουν αγγελίες για αγνοούμενους συγγενείς τους και περιμένουν βιώνοντας την αγωνία και την αβεβαιότητα, που επιτείνεται απ’ την απόλυτη ένδεια. Ο αριθμός τους αυξάνει καθημερινά με νέες θλιβερές καραβιές. Ανησυχία καταλαμβάνει την τοπική κοινωνία για το ενδεχόμενο εγκατάστασης και οριστικής παραμονής στο νησί τόσων ανθρώπων. Γράφει ο “Ε.Λ.” στις 11/9: “Εάν οι πρόσφυγες της Μ. Ασίας υπολογίζονται περί τας 200- 300 χιλ. ούτε δίκαιον ούτε δυνατόν είναι να εγκατασταθούν 80-100 χιλ. εν Μυτιλήνη. Η Μακεδονία και η Θράκη έχουν ανάγκην από τους πληθυσμούς αυτούς“. Την ίδια μέρα αναγγέλλεται ότι: “Κατηρτίσθη εικοσαμελής επιτροπή προς συλλογήν εράνων υπέρ των εν τη πόλει μας προσφύγων“, οι οποίοι “Σαρδεληδόν έχουν στοιβαχθεί, όπου δύναται να ευρεθεί γωνιά, τοίχος ή σύσκιον μέρος διά να αναπαύσουν τα καταπονημένα σώματά των“.
Στις 12/9 ο “Ε.Λ.” με κύριο άρθρο, που αφήνει να φανεί η επιδοκιμασία και η αισιοδοξία, πρώτος αναγγέλλει την Επανάσταση Στρατού και Στόλου. Υπό τον τίτλο “Θα ζήσει“, γράφει: “Όπως ο φοίνιξ, έτσι και ο Ελληνισμός αναγεννάται από την τέφραν του… Η Ελλάς δεν θέλει να αποθάνει…“. Στο ίδιο φύλλο περιγράφονται όλα τα σχετικά γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στη Μυτιλήνη. Δημοσιεύεται η προκήρυξη των επαναστατών που τυπώθηκε στο Τυπογραφείο του “Ε.Λ.” και ρίχτηκε αργότερα με αεροπλάνο στην Αθήνα. Την προκήρυξη υπέγραψε ο Σ/ρχης Στυλ. Γονατάς. Απ’ τις 14/9 οι Λεσβιακές εφημερίδες ξεκινούν μια καμπάνια με συνεχείς καθημερινές εκκλήσεις υπέρ των προσφύγων.
“Οι πρόσφυγες πεθαίνουν στο δρόμο απ’ το κρύο και την πείνα. Ας μοιραστούμε μαζί τους – φτωχοί και πλούσιοι – το λίγο ψωμί, τη λίγη ζεστασιά που μας απόμεινε“. Εν τω μεταξύ έρχονται οι πρώτες δυσάρεστες ειδήσεις απ’ το Θρακικό Μέτωπο, σε κύριο άρθρο του “Ε.Λ.” με τίτλο “Άμεσος εκκένωσις της Θράκης“. Στο νησί μας, ενώ η Κεντρική επί των Εράνων Επιτροπή δραστηριοποιείται όλο και περισσότερο λόγω και του επερχόμενου χειμώνα, με καθημερινές δραματικές εκκλήσεις και οι ίδιοι οι πρόσφυγες δεν μένουν αδρανείς. Αντίθετα. Μόλις συνέρχονται από την πρώτη τους παραζάλη αρχίζουν να δραστηριοποιούνται και να αυτοοργανώνονται. Απ’ τις πρώτες μέρες του Σεπτέμβρη καταχωρούνται στον Τύπο.
Προσκλήσεις για συγκέντρωση των Περγαμηνών ή των Αϊβαλιωτών ή των Σμυρναίων με σκοπό την εκλογή Επιτροπών που θα αντιμετώπιζαν τα πιo επείγοντα προβλήματα των συμπατριωτών τους. Καταχωρούνται επίσης αγγελίες προσφύγων επιστημόνων, μουσικών ή γλωσσομαθών που ζητούν εργασία. Στη Μυτιλήνη μετά την πυρπόληση της Σμύρνης έχουν καταφύγει και μερικοί ανταποκριτές ξένων εφημερίδων, οι οποίοι ζώντας από κοντά τα προβλήματα των προσφύγων, κάνουν εκκλήσεις μέσω των εφημερίδων τους στην κοινή γνώμη των πατρίδων τους για άμεση βοήθεια.
Ο ανταποκριτής των “Τάιμς” του Λονδίνου Turrell σε μια τέτοια έκκλησή του αναφέρει ότι: “Οι μέχρι σήμερον 14/9 καταφθάσαντες εις Μυτιλήνην πρόσφυγες ανέρχονται εις 120 χιλ. Καθ’ εκάστην φθάνουν 6 – 8 χιλ. Πλήρης ένδεια. Επαπειλείται λιμός. Εσχηματίσθη Επιτροπή όπως συνάξει χρήματα, τροφάς και ενδύματα. Επικαλούμεθα άμεσον βοήθειαν”. Την ίδια μέρα δημοσιεύεται στη “Σ” ανοιχτή επιστολή των προσφύγων προς τον Στρατιωτικό Διοικητή της Λέσβου, η οποία καταλήγει: “Πατάξατε την ληστείαν, ήτις διενεργείται εν μέση αγορά εναντίον ημών και δυστυχών” και βέβαια αφορά την αισχροκέρδεια.
Στις 18/9 αναγγέλλεται η παραίτηση του βασιλιά και της Κυβέρνησης. Σε άλλη στήλη προαναγγέλλεται η έκδοση πολιτικής πρωινής εφημερίδας από τον Άγγελο Σημηριώτη, “όργανον του εκριζωθέντος Ελληνισμού της Μ. Ασίας υπό τον τίτλο “Νέα Σμύρνη”. Αναγγέλλεται επίσης η εκπροσώπηση της Ελλάδας στο εξωτερικό από τον Ελευθ. Βενιζέλο. Εκτός από την πόλη της Μυτιλήνης πρόσφυγες αποβιβάζονται στην Πέτρα και στο Μόλυβο. Άλλοι διακομίζονται στην Καλλονή, στο Πλωμάρι, στην Αγιάσο. Η κατάστασή τους είναι αξιοθρήνητη. Τους διανέμονται κάποια τρόφιμα ή κλινοσκεπάσματα. Στη Μυτιλήνη διανέμεται ψωμί και λειτουργούν συσσίτια. Στη “Σ” της 18/9 υπό τον τίτλο “Συσσίτια προσφύγων” δίνεται η πληροφορία ότι “Παρέχονται 3200 μερίδες ημερησίως“. Πάντως τα παράπονα για την οργάνωση των διανομών, για την ποιότητα των διανεμομένων ειδών, για ευνοϊκότερη μεταχείριση των προσφύγων της πόλης έναντι εκείνων των χωριών, δεν λείπουν.
Στις 19/9 στη Μυτιλήνη έχει πλέον δημιουργηθεί το αδιαχώρητο από το μέγα πλήθος των παρεπιδημούνταν προσφύγων. “Η πόλις μας βουλιάζει από το πλήθος των αφιχθέντων προσφύγων. Σπιθαμή γης δεν έμεινε πλέον ακάλυπτος. Το επί της προκυμαίας βάδισμα κατορθούνται μόνο διά διαγκωνισμών“. Οι εφημερίδες κάνουν αγωνιώδεις επισημάνσεις: “Οι πρόσφυγες πρέπει να αραιωθούν αμέσως“.
Εν τω μεταξύ η στήλη των αναζητήσεων γίνεται όλο και πιo μακροσκελής, ενώ οι αφίξεις νέων προσφύγων συνεχίζονται αδιάκοπα.
Στις 22/9 εκδίδεται το πρώτο φύλλο της εφημερίδας του Άγγ. Σημηριώτη που τελικά ονομάζεται “Μαρτυρική Σμύρνη”. Τα γραφεία της εφημερίδας αυτής γίνονται τόπος συνέλευσης των προσφύγων οι οποίοι αποφασίζουν όπως: “Άπασαι αι μεγάλοι κοινότητες εκλέξουν ανά ένα αντιπρόσωπον προς σύμπηξιν προσφυγικών συμφερόντων“. Με αξιοθαύμαστη ταχύτητα και ψυχραιμία, ενώ ακόμα τα ερείπια των πατρίδων τους κάπνιζαν, κι ενώ το δάκρυ για το χαμό των δικών τους δεν είχε στεγνώσει, οι δραστήριοι κι ανήσυχοι Μικρασιάτες δεν αδρανούν ούτε λεπτό, ούτε αφήνουν την αντιμετώπιση των προβλημάτων τους σε άλλους, παρά επιλέγουν τον δρόμο της ενότητας και της οργάνωσης.
Στις 28/9 πρώτο θέμα των εφημερίδων είναι η διάσκεψη των Μουδανιών, ενώ στη στήλη “Γεγονότα – Σχόλια” αναφέρεται: “Ερρίψαμεν εν βλέμμα εις το Βιβλίον της Επιτροπής Εράνων και κατεπλάγημεν. Εκείνοι εκ των συμπολιτών μας που έπρεπε να συνεισφέρουν χιλιάδας δραχμών, δεν έχουν δώσει τίποτε”.
Την Παρασκευή 30/9 δημοσιεύεται πρωτοσέλιδο το Πρωτόκολλο της Ανακωχής των Μουδανιών. Σε άλλη στήλη υπό τον τίτλο “Η αραίωσις των προσφύγων” υπάρχει η εξής περιγραφή: “Το απόγευμα της Τετάρτης εσχηματίσθη ζώνη περί τον Κήπον, εκλείσθησαν άπασαι αι θύραι του, υπεχρεώθησαν οι αν αυτώ πρόσφυγες να αναχωρήσουν αμέσως, επιβιβαζόμενοι των επί τούτω αναμενόντων ατμοπλοίων“.
Με την ανακωχή των Μουδανιών οι Ελληνικοί πληθυσμοί της Ανατολ. Θράκης ακολουθούν τη μοίρα των Μικρασιατών Ελλήνων. Έτσι απ’ τις αρχές Οκτώβρη του 1922, μετά την εκκένωση της Ανατ. Θράκης, στις Λεσβιακές εφημερίδες δημοσιεύονται οργισμένα άρθρα που απαιτούν την τιμωρία των υπαιτίων της συμφοράς. Στις 8/10 δημοσιεύεται “Διάγγελμα της Επαναστάσεως προς τον Λαόν”, το οποίο καταλήγει ότι: “Η Επανάστασις θεωρεί επιβεβλημένην την παραδειγματικήν τιμωρίαν των εχθρών της πατρίδας“.