Και στα παπούτσια τους οι Αγιασώτες ήταν μερακλήδες. Εννοώ τα παπούτσια που φορούσαν, καθημερνή και σκόλη, όταν έβγαιναν στην Αγορά, όταν εκκλησιάζονταν, όταν κατέβαιναν στη Μυτιλήνη, στη χώρα, όπως έλεγαν την πρωτεύουσα παλιότερα…Και τούτο, γιατί είχαν και χοντροπάπουτσα λογής λογής, που τα φορούσαν στα κτήματα και δεν ήταν μπορετό να τα βάφει κανείς…
Ο αγαπητός σε όλους Γιάννης Καμάτσος (Βουλιώτ’ς) πήρε θέση στην Αγορά, ανάμεσα στο κρεοπωλείο του Στυλιανού Σκορδά και το παντοπωλείο του Γιώργου Χατζησάββα, και περιμένει πελατεία…
Λίγο πριν την απελευθέρωση και μετά αρκετοί λούστροι δούλεψαν στην Αγιάσο, για να βγάλουν το ψωμί τους, αλλά και για να ικανοποιήσουν την καλαισθησία των χωριανών τους και των ξένων, που για διάφορους λόγους επισκέπτονταν το χωριό της Μεγαλόχαρης.
Γράφω στη συνέχεια, με αλφαβητική σειρά, τα ονόματα και τα παρατσούκλια όσων θυμήθηκα ή μπόρεσα να βρω, σκαλίζοντας τη θύμηση παλιότερών μου. Αν βέβαια μου διέφυγε κανένας ή αν έκανα κανένα λάθος, ζητώ την επιείκειά σας…
Αβδελέλης Στρατής, Ανεμέλης Νίκος, Βουρλής Στρατής ή Κουλουκότσ’, Γαβές Νίκος ή Τσίτα, Γαβές Προκοπής, Γλεζέλης Σταύρος ή Γυαλένια, Δουγραματζής Βαγγέλης ή Φουνιάς (μετοίκησε στη Μυτιλήνη), Καλαντζής Στρατής ή βουβός το Χράμ’, Καλαντζής Προκοπής ή Βασλές, Καμάτσος Αντώνης ή Τσαούσ’ς, Καμάτσος Γιάννης ή Βουλίώτ’ς, Καμάτσος Σπύρος ή Νταγούτ’ς, Κουκουβάλας Δημήτρης ή Μπαχάρ’ (μετοίκησε στον Πολιχνίτο), Κουρκουλής Γιάννης ή Λαφέλ’, Κουτσούλης Προκοπής ή Κουταλής, Λεγκίνος Γρηγόρης ή Παππούς, Μαϊστρέλης Δημήτρης ή Αρνάδα, Σαλαβάτης Αντώνης ή Λέων, Ταράνης Παναγιώτης ή Αρχόντισσα, Ψύρρας Θανάσης ή Μαντάτσ’, Ψύρρας Μιχάλης ή Μαντάτσ’, Ψύρρας Φίλιππας ή Μαντάτσ’.
Κάθε λούστρος είχε το κασελάκι του, αρματωμένο με βούρτσες και με λογής λογής μπουκαλάκια γιομάτα μπογιές. Υπήρχαν βέβαια κι αυτοί που δεν είχαν. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο Δημήτρης Μαϊστρέλης, ο οποίος νοίκιαζε το κασελάκι που διέθετε ο Παναγιώτης Σφιντλάς, ένας γέρος βρακάς, που το σπίτι του ήταν στην Αγία Τριάδα…
Ο Λευτέρης Καλέλης υπήρξε αναμφισβήτητα ένα σπάνιο μουσικό ταλέντο, που χάθηκε όμως πολύ γρήγορα, χωρίς να προλάβει να μεσουρανήσει, όπως το άξιζε. Ως τις μέρες μας όλοι οι παλιοί συνάδελφοί του εκφράζονται γι’ αυτόν με τα καλύτερα λόγια. Αναγνωρίζουν το μεγάλο του ταλέντο, που το πρόλαβαν, πριν από την καθιέρωση και τη δόξα, η αρρώστια, ο πόλεμος, η κατοχή, η πείνα, η δυστυχία, η εξαθλίωση και τέλος ο θάνατος … Όσο κράτησε όμως η σύντομη ζωή του, ήταν γόνιμη και αποδοτική. Κρίμα που δεν υπήρχαν τότε τα σημερινά οπτικοακουστικά μέσα, για ν’ αποτυπώσουν και να καταγράψουν, έστω κι ένα μέρος από το πλούσιο στιχουργικό, συνθετικό και «εκτελεστικό» μουσικό ταλέντο του, όπως λ.χ. του Κόλια, του λαϊκού τραγουδιστή, που σκοτώθηκε σε τροχαίο, άφησε όμως πίσω του ένα ή δυο δίσκους που έγιναν σουξέ μετά το θάνατό του.
Ο Λευτέρης Καλέλης γεννήθηκε στην Αγιάσο το 1913 από γονείς κτηνοτρόφους. Μεγάλωσε στα Καμπιά, στα ριζά του λεσβιακού Ολύμπου, του παράξενου αυτού βουνού, που η κορφή του φυτρώνει σαν δυο κώνοι πέτρινοι μέσα από τους χωματερούς πράσινους πρόποδές του, που είναι ατέλειωτο δάσος από αγριαχλαδιές, οι οποίες το χειμώνα, όταν χιονίζει, μεταμορφώνονται σε στέπες με χιλιάδες κρυστάλλινα χριστουγεννιάτικα δέντρα. Εκεί μεγάλωσε βοηθώντας τον πατέρα του στο να προσέχει και να βόσκει τα πρόβατα. Το τσομπανόπουλο όμως αυτό έκρυβε μέσα του ένα φοβερό πηγαίο ταλέντο, ήταν ένα ηφαίστειο μουσικής που δεν πρόλαβε καλά καλά να εκραγεί κι έσβησε … Είχε φοβερή δεξιοτεχνία στην εκτέλεση, αναμφισβήτητα ήταν ένας Χιώτης στο είδος του. Ο Σταύρος Κλήμος (Κουντό), απαντώντας σε ερωτήσεις που του έθεσα, μου είπε ότι είχε γράψει μια «χόρα», ένα είδος σόλο, που δεν μπορούσε να την εκτελέσει κανείς από τους τότε μπουζουξήδες. Όταν έπαιρνε στα χέρια του το μπουζούκι, τα δάχτυλά του το ‘καναν άλλοτε να κλαίει βαθιά πονεμένα κι άλλοτε να σκορπά τον ενθουσιασμό, τη χαρά και το κέφι. Όσοι είχαμε την τύχη να τον ακούσουμε, όλο και κάτι έχει μείνει από αυτό το εξαίσιο παίξιμο του, χωρίς μικρόφωνα ή άλλα τεχνικά μέσα, έτσι αγνά, καθαρά, κρυστάλλινα, αληθινά…
Ο πρόωρα χαμένος Αγιασώτης στιχουργός, συνθέτης και δεξιοτέχνης μπουζουξής Λευτέρης Καλέλης…
Η φωτιά που έκαιγε μέσα του δεν ήταν μόνο δώρο θεού, ήταν έμφυτη κληρονομιά από τον παππού του. Η μητέρα του ήταν Κουρτζέλαινα κι ο παππούς του ο Κουρτζέλης έπαιζε βιόλα. Αυτός ήταν εκείνος που μόλις άρχισε ο εγγονός να καταλαβαίνει τον έβαλε στο δρόμο της μουσικής, του έδωσε ένα παλιό βιολί. Σ’ αυτό επάνω έπαιξε την πρώτη νότα. Το ‘λεγε στους φίλους του, τονίζοντας πόσο βαθιά είχε χαραχτεί στη μνήμη του η φιγούρα του παππού του και η στιγμή αυτή που του έβαλε στα χέρια αυτό το μαγικό όργανο. «Όταν τράβηξα, έλεγε, την πρώτη δοξαριά, το κορμί μου το ‘νιωσα να χάνεται, μια γλυκιά ανατριχίλα το ‘λουσε απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια των ποδιών μου … Ποτέ μου δε θα ξεχάσω αυτήν τη γλυκιά ανατριχίλα, που με ακολουθά από τότε μέχρι σήμερα. Και τώρα ακόμα, όταν βρεθώ με όργανο στα χέρια, η πρώτη νότα που θα χτυπήσω αισθάνομαι να διαπερνά το κορμί μου πέρα για πέρα και να σκεφτείτε πως αυτό μου συνέβη, όταν ήμουν εφτά χρονών».
Είναι γεγονός ότι το πρώτο όργανο που πρωτόπαιξε ο Λευτέρης ήταν το βιολί που του χάρισε ο παππούς του. Αργότερα τον συναντάμε να παίζει μαντολίνο. Επ’ αυτού έχω τη μαρτυρία του προέδρου του Αναγνωστηρίου Πάνου Πράτσου, που κάποτε τον συνάντησε να βόσκει τα πρόβατα στο βουνό, στις Πλάκες, οροσειρά του Ολύμπου. Μαζί του είχε το μαντολίνο. «Μου ζήτησε και καθίσαμε στη σκιά, κάτω από ένα θεόρατο πρίνο και με παρακάλεσε να του παίξω. Ήξερε ότι είχα διδαχτεί μουσική και ότι ήμουν προχωρημένος στη θεωρία. Τα μάτια του παρακολουθούσαν λαίμαργα τις θέσεις που έπαιρναν τα δάχτυλά μου και σαν κομπιούτερ κατέγραψε κάθε λεπτομέρεια. Ήταν πρακτικός μουσικός. Αυτή του όμως η δυνατότητα να καταγράφει και να θυμάται κάθε κίνηση προϋποθέτει μεγάλο ταλέντο … Και ήταν μεγάλο ταλέντο, σ’ αυτό δε χωράει αμφιβολία. Ήταν μεγάλη η απώλειά του στο μουσικό χώρο της Αγιάσου, αλλά και στο πανελλήνιο. Σίγουρα θα είχαμε να μιλάμε για ένα δεύτερο Παπαϊωάννου ή Τσιτσάνη, που είναι πιο κοντά στο χώρο του … Και πάλι σας λέω. Ήταν αναμφισβήτητα ένα σπάνιο ταλέντο, κρίμα που χάθηκε τόσο πρόωρα…». Λόγια ενός σοβαρού ανθρώπου, που είναι γνώστης του πενταγράμμου και έχει κρίση στη μουσική.
Οι γραμματικές του γνώσεις ήταν του δημοτικού. Όσο για τις μουσικές του δεν πρέπει να γνώριζε πολλά πράγματα. Ωστόσο, σύμφωνα με πληροφορίες του Γρηγόρη Κουρουλή, πήρε μαθήματα μουσικής από τον αξέχαστο δημοδιδάσκαλο Φωτεινέλη. Ποιος από εμάς τους παλιούς δε θυμάται το δάσκαλο Φωτεινέλη με το βιολί και τη μανία του να τραβά από το τσουλούφι τα καλά παιδιά; Αρα κάτι γνώριζε, κάτι θα ‘μαθε βασικά περί μουσικής κλίμακας. Με τον Κουρουλή υπηρετούσαν μαζί. Η ειδικότητα του Λευτέρη ήταν μάγειρας. Ακόμα ο Κουρουλής υπήρξε περιστασιακό μέλος μιας κάποιας ορχήστρας, που είχαν πριν από την ορχήστρα των τριών, Καλέλης, Σεντουκάς, Βαγιάνας. Ο Κουρουλής έπαιζε μπαγλαμά, που τον έφερε ο Αντώνης Μαρίνος, όταν αποφυλακίστηκε. Κιθάρα έπαιζε ο Βασίλης Εμβάλωμας. Μου ανάφερε και κάποιο Μιχάλη Μπαντζό και τον Ψύρρα, το θείο του Λευτέρη. Πρόβες πήγαιναν και έκαναν σ’ ένα ακατοίκητο σπίτι του Στρατή Δούκαρου, που βρίσκεται λίγο πιο κάτω από το παλιό, ξακουστό κουϊτούκι του Καρά, που σήμερα δεν υπάρχει πια, συγκεκριμένα εκεί που αρχίζει η κατηφοριά της Ζαχαριάδαινας, δίπλα στου Χρίστου Μπίτινα το σπίτι.
Στην περίοδο αυτή, στην οποία αναφέρεται ο Γρηγόρης Κουρουλής, είναι βέβαιο ότι ο Λευτέρης έπαιζε πια μπουζούκι. Δεν ξέρω τι μπουζούκι ήταν αυτό που αναφέρει, ξέρω όμως πως στα χέρια του γινόταν ακόμα καλύτερο, ασυναγώνιστο. Ο γιος του Πάνος μου μίλησε γι’ αυτό. Καλύτερα όμως να βάλουμε μια σειρά στην αφήγηση του γιου του Πάνου.
«Ο πατέρας μου γεννήθηκε το 1913. Παντρεύτηκε μικρός από έρωτα, μάλιστα ήταν ανεπιθύμητος στην αρχή από τα πεθερικά του, αλλά αυτός πού να το βάλει κάτω, εκεί, στο πόστο του, ξημεροβραδιαζόταν κάτω από το παραθύρι της μάνας μου, παίζοντας, τραγουδώντας την αγάπη του, αυτοσχεδιάζοντας. Είχε τη δυνατότητα να λέει χωρίς τελειωμό ερωτικούς, για κάθε περίσταση, στίχους. Η επιμονή του αυτή ανάγκασε τον παππού μου να ενδώσει και να τον κάνει γαμπρό του. Είχε, βλέπεις, τις επιφυλάξεις του ως προς το επάγγελμά του και πιο πολύ για το όργανο που έπαιζε. Αυτή την εποχή το μπουζούκι ήταν όργανο συνδεδεμένο με βρόμικες ιστορίες, που σ’ ένα νοικοκύρη μέτραγε και βάραινε πολύ. Αυτή ήταν η αιτία της άρνησής του, αιτία που πέρασε και στη μάνα μου και εκδηλώθηκε ύστερα από χρόνια, όταν δε θέλησε να τον ακολουθήσει στην Αθήνα. Αυτή όμως είναι άλλη ιστορία, θα την αναφέρουμε με τη σειρά της.
Η μητέρα μου ήταν το γένος Καζαντζή. Απλή, καλή οικογένεια. Περιττό να σας πω ότι σε λίγο καιρό ο πατέρας μου τους κατασκλάβωσε με τα φερσίματά του, διαλύοντας κάθε υποψία πως η κόρη τους δε θα περάσει στα χέρια του καλά … Η μητέρα του πατέρα μου ήταν του γένους Κουρτζέλη, ο πατέρας της έπαιζε βιόλα ή βιολί. Ήταν μουσικός και απ’ αυτόν κληρονόμησε ο πατέρας μου τη μουσική φλέβα. Αυτός εξάλλου ήταν ο πρώτος που διάγνωσε το ταλέντο του και του δώρισε ένα παλιό βιολί, που έμελλε στην πορεία να παραχωρήσει τη θέση του στο μπουζούκι και σαν μπουζουξής να φτάσει εκεί που έφτασε.
Ο πατέρας μου μόνο από τη μουσική δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα. Πήγαινε σε οτιδήποτε δουλειές … Το χειμώνα έπιανε στη «μηχανή», στο μπασκί. Δούλεψε ένα χρόνο βοηθός και τον άλλο χρόνο έγινε μάστορας από τους πιο καλούς. Ήθελε μεγάλη επιδεξιότητα να στοιβάσεις με ακρίβεια τα φάκελα με το χαμούρι, τον πολτοποιημένο ελαιόκαρπο, ώστε να πρεσαριστούν καλά ως το τέλος, χωρίς να πάνε στραβά ή να γλιστρήσουν και να κατεβάζεις και να ξανανεβάζεις το μπασκί που είχε δυο δυσάρεστες πλευρές. Η μια ήταν ότι δεν άρεσε στον απαλέτη, γιατί πίστευε ότι δε γινόταν καλά η δουλειά του, και είχε δίκιο. Άμα δεν πατιόντουσαν σωστά, δεν έβγαινε όλο το λάδι από το χαμούρι και δεν είχε καλή απόδοση. Άρα δυσφήμιση του ελαιοτριβείου … Δεύτερον, όσοι δούλευαν στο μπασκί δούλευαν με το στάμα, είχε δηλαδή οικονομικό κίνητρο. Όσο πιο πολλά στάματα έβγαζες, τόσο πιο πολλά λεφτά έπαιρνες. Αυτά όμως με την προϋπόθεση να μην τσαλαπατάς και να μη λούζεις με το κρύο τον πελάτη. Από εδώ βγήκε και η παροιμία «λούσαντουν μι του κρυγιό». Έπρεπε να είσαι σβέλτος και τεχνίτης. Τιμώντας δε αυτούς τους ανθρώπους, τους απένειμαν εφ’ όρου ζωής τον τίτλο του μάστορα, όπως στην Αγγλία το σερ. Βαριά δουλειά και ανθυγιεινή. Από το πρωί μέχρι που σκόλαγες καθόσουνα βρεγμένος, αν ήσουνα και λίγο τσαπατσούλης, θεός και η ψυχή σου, την έπιανες την καλή πιο γρήγορα … Αναφέρομαι στη βαριά αυτή δουλειά που έκανε ο πατέρας μου, γιατί αυτή έπαιξε καθοριστικό ρόλο, ήταν η αιτία που τον έριξε στο κρεβάτι του πόνου. Από το απλό κρυολόγημα φτάσαμε στην περιπνευμονία και τέλος στη φυματίωση…
Το μπουζούκι του πατέρα μου ήταν οχτάχορδο. Του το πήραν με έρανο που έκαναν οι φίλοι του, γιατί δεν έφταναν μόνο τα δικά του λεφτά. Οι φίλοι του τον αγαπούσαν και τον εκτιμούσαν. Ακόμα κι όταν αρρώστησε τον βοηθούσαν όσο μπορούσαν. Θυμάμαι πολλούς φίλους του πατέρα μου που στήριξαν αυτόν και κατ’ επέκταση και εμάς, σ’ αυτές τις δύσκολες ώρες, και τους ευχαριστώ. Ήταν πολύ δύσκολο την τότε εποχή να είσαι άρρωστος, να ‘χεις γυναίκα και δυο παιδιά και να μην μπορείς να δουλέψεις … Δεν υπήρχε καμιά κρατική κάλυψη, κοινωνική πρόνοια, ούτε και υποτυπώδης. Και δεν ήταν μόνο η αρρώστια και ο πόνος, ήταν και το οικονομικό, που τσάκιζε κόκαλα. Η φυματίωση τότε ήταν κάτι σαν το σημερινό έιτζ. Κάθε άρρωστος ήταν δακτυλοδεικτούμενος, κοινωνικά απαράδεχτος. Τραγική κατάσταση, σας λέω, έπρεπε να ‘χεις μεγάλο κουράγιο, για ν’ αντέξεις τη συμπεριφορά των ξένων, αλλά και των δικών σου…
Όπως σας είπα πιο πάνω, το μπουζούκι του πατέρα μου ήταν οχτάχορδο, κατασκευασμένο στην Κωνσταντινούπολη. Το αγόρασε και το ‘φερε στο νησί από τη Σμύρνη κάποιος από την Αγία Μαρίνα. Από αυτόν το αγόρασε ο πατέρας μου. Το μπουζούκι υπήρχε αρκετά χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα μου. Έρχονταν και το ζήταγαν πολλοί και προσπαθούσαν να μάθουν πάνω σ’ αυτό, λες και από μόνο του θα τους έκανε ξεφτέρια … Ο μόνος που έμαθε και το αξιοποίησε επαγγελματικά ήταν ο Γιώργος Ιατρού (Αρχουτίτσ’).
Όταν ήμουν μικρός, ο πατέρας μου μου είχε φτιάξει ένα μικρό μπαγλαμαδάκι. Προσπαθούσε να με μάθει να παίζω. Η ζωή τα ‘φερε τ’ απάνω κάτω και διάφορες αρνητικές συγκυρίες δε μου επέτρεψαν να ξανασχοληθώ. Ίσως να μην είχα το ανάλογο ταλέντο, παρ’ όλο που τραγουδώ καλά και σωστά. Αντίθετα, ο αδερφός μου ο Γιώργης τα καταφέρνει πολύ καλά. Πρόκειται για το δεύτερο γιο του, που σήμερα είναι ιερέας στη Θερμή. Το μπουζούκι αυτό είχε άδοξο τέλος. Έγινε θρύψαλα πάνω σ’ ένα παιδικό κεφάλι, γιατί στην προσπάθειά του να το παίξει ενόχλησε κάποιον…
Η μητέρα μου μου έλεγε πως κάποτε, πριν από τον πόλεμο του ’40, ο πατέρας μου κατέβηκε στην Αθήνα. Ήταν φιλόδοξος, ήθελε να διακριθεί. Δεν ήξερε με ποιον συνεργάστηκε, πάντως της ζήτησε να κατέβει και αυτή στην Αθήνα. Πού θα ‘ρθω εγώ, του λέει, εκεί, να μπλέξω μες στη ζούγκλα … Και εσύ να προσέχεις μην μπλέξεις με καμιά πουτάνα τραγουδίστρια και μας ξεχάσεις ή μη σε μπλέξουν πουθενά με τα χασίσια και σε βάλουν φυλακή. Να τα μαζέψεις και να ρθεις πίσω, όσο γίνεται πιο γρήγορα. Καθώς σας είπα, την αγαπούσε τη μάνα μου, γι’ αυτό και γύρισε πίσω χωρίς δεύτερο γράμμα. Να, η αντίδρασή της, που σας ανάφερα πιο πάνω. Ακόμα μου ‘χε πει πως κάποτε ήρθε κάποιος ξένος στο χωριό και ζητούσε τον πατέρα μου, όνομα δε θυμόταν. Ρώτησε κάποιον πού μπορεί να τον βρει και του ‘πε στο Σταυρί, στου Καμτζουρέλη το καφενείο. Ανηφόρισε αυτός στο Σταυρί, κάποιος όμως πρόλαβε και το ‘πε στον πατέρα μου πως τον ζητούν, μάλιστα του τον έδειξε. Μόλις ο ξένος φάνηκε στο εκκλησάκι του Ταξιάρχη, ο Λευτέρης είπε σε όλους στο καφενείο να μην τον δείξει κανείς. Θέλησε να κρατήσει ανωνυμία, γιατί δεν ήξερε τι τον θέλει, ήταν βλέπετε, επί Μεταξά … Το καφενείο ήταν το σημερινό της χήρας Λαλαδέλη. Μπήκε μέσα ο ξένος, χαιρέτησε και παράγγειλε έναν καφέ. Την ώρα που του τον σερβίριζε ο Γρηγόρης, τον ρώτησε ο ξένος χαμηλόφωνα αν ήρθε ο Καλέλης και ο καφετζής του είπε «ένι φάν’τσι ακόμα». Πέρασε αρκετή ώρα, χωρίς δεύτερη κουβέντα του ξένου. Το μάτι του όμως συνέχεια έπεφτε πάνω στο μπουζούκι του πατέρα μου, που ήταν κρεμασμένο στον τοίχο, δίπλα στον καθρέφτη. Σε μια στιγμή σηκώθηκε επάνω και μ’ ένα ύφος μάγκικο λέει στο Γρηγόρη. Φίλε, μπορώ να ρίξω δυο πενιές με το εργαλείο και έδειξε το μπουζούκι. Όχ’ μόνι δυο τσι δέκα παίξι, είπε ο Γρηγόρης. Πράγματι, ξεκρέμασε το όργανο, του χάιδεψε λίγο τις χορδές, να δει αν ήταν σωστά κουρδισμένο, κάθισε μετά στο κάθισμα, πήρε πόζα και άρχισε να παίζει. Έπαιξε πράγματι καλό μπουζούκι. Ο πατέρας μου, καθώς σας είπα, ήταν παρών. Άμα έπαιξε δυο τρία κομμάτια ο ξένος, ξεθάρρεψε και κατά κάποιο τρόπο κατάλαβε πως άδικα τον υποψιάστηκε. Φαινόταν πως ήταν από το σινάφι των μουσικών … Μπορώ, του λέει, τώρα να παίξω και εγώ ένα κομμάτι; Έπιασε λοιπόν το μπουζούκι και μόνο φωτιές δεν πετούσαν οι χορδές … Τότε ο ξένος σηκώθηκε και του λέει. Εσύ δεν μπορεί να είσαι άλλος από το Λευτέρη Καλέλη, άκουγα, μα δεν πίστευα… Κάθισαν μετά, τα ‘πιαν, τα συζήτησαν, και αυτός πιστεύω ότι ήταν αυτός που τον ξεσήκωσε. Τον ξεσηκωμό δεν έπαψε να τον σκέφτεται ακόμα και μετά την πρώτη απόπειρα, που αποδεικνύεται από τα τραγούδια του που φρόντιζε να γράφονται σε κόλλες πενταγράμμου με νότες. Δεν ήθελε να ξαναπάει στην Αθήνα χωρίς όπλα. Πίστευε πως ο πόλεμος μια μέρα θα τελειώσει και η ζωή θα ξαναπάρει τον κανονικό της ρυθμό. Φρόντιζε λοιπόν όλα τα τραγούδια του να τα γράφει σε κανονικό χαρτί μουσικής με νότες. Πήγαινε στο σπίτι του Αχιλλέα Σουσαμλή, που ήταν γνώστης της μουσικής και που στη θεωρία ήταν άπιαστος, έγραφε και διάβαζε. Ήταν ένας από τους καλύτερους θεωρητικούς, άλλωστε, γι’ αυτό το λόγο ο πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Πάνος Πράτσος του ανέθεσε και έγραψε όλα τα παλιά τραγούδια της Σμύρνης, αφήνοντας μια μεγάλη μουσική κληρονομιά στο αρχείο του Αναγνωστηρίου.
Αυτά τα έντυπα τα θυμάμαι καλά και μετά το θάνατο του πατέρα μου τα φύλαγα σ’ ένα συρτάρι. Αγνοώντας όμως την αξία τους, δεν τα σιγούρεψα και κάποια μέρα, σ’ ένα συγύρισμα, έγιναν προσάναμμα στο καζάνι ή πετάχτηκαν στα σκουπίδια από τη μάνα μου … Το μόνο που σώθηκε και αυτό σε κακά χάλια, σχισμένο και δυσανάγνωστο, είναι ένα μπλοκάκι απ’ αυτά στα οποία οι μπακάληδες γράφουν τα βερεσέδια. Είναι αριθμισμένο, λείπουν όμως πολλά φύλλα. Υπάρχουν πολλά τραγούδια δικά του, αλλά και ξένα.
Όταν γύρισε από το μέτωπο ο πατέρας μου, ύστερα από πολλές ταλαιπωρίες, όπως όλοι, έπιασε δουλειά στου Στρατή Δουγραματζή (Φουνιά). Ίσως να σας φανεί παράξενο ότι μέσα στην πείνα λειτουργούσε οινομαγειρείο. Κι όμως λειτουργούσε … Πελάτες του; Όλοι οι μαυραγορίτες της εποχής, καθώς και οι Λιμνιώτες».
Ας αφήσουμε όμως το Στρατή Τοπαλή να μας τα πει, όπως τα έζησε ο ίδιος αργότερα:
«Τη φυματίωση ως αρρώστια μπορεί να την έκρυβες από τα μάτια του κόσμου … Αυτό όμως δε σε απάλλασσε από την αγωνία της καταδίκης σου σε αργό θάνατο. Κανείς γιατρός δε χρειαζόταν να σου το πει. Οι ενδείξεις της αρρώστιας μιλούσαν από μόνες τους (αιμοπτύσεις, δέκατα και άλλα πολλά). Το ότι θα πεθάνεις μια μέρα, δεν μπορείς να το χωνέψεις κι ας είναι αναπόφευκτο … Το να ξέρεις όμως ότι θα φύγεις απ’ τη ζωή πριν την ώρα σου, αυτό σίγουρα θέλει πάρα πολύ γερά νεύρα. Ήταν φοβερή αρρώστια άλλοτε, ολόκληρες οικογένειες ξεκληρίζονταν. Δεν υπήρχαν φάρμακα, οι συνθήκες ευνοούσαν τη μετάδοση της αρρώστιας. Η δυστυχία, η μιζέρια, η συστέγαση πολλών ατόμων σε μικρούς χώρους, οι πολυμελείς οικογένειες, ήταν ό,τι έπρεπε για τη μετάδοσή της. Η φυματίωση τότε ήταν κάτι το αντίστοιχο με το έιτζ σήμερα. Ο άρρωστος ήταν δακτυλοδεικτούμενος, κοινωνικά απαράδεχτος, τραγική κατάσταση, σας λέω. Έπρεπε να ‘χεις μεγάλο κουράγιο για να αντέξεις τη συμπεριφορά των ξένων, αλλά και των δικών σου…»
Απ’ ό,τι μου είπε ο Πάνος, δεν κάθισε πολύ καιρό στο Σανατόρειο ο πατέρας του. Τον πλάκωνε πάρα πολύ το περιβάλλον. Έβλεπε τις προχωρημένες καταστάσεις στους άλλους συνασθενείς του και τον έπιανε πανικός, του ‘κανε μεγάλη ζημιά στον ψυχικό του κόσμο. Απελπίστηκε, έγινε ψυχικό ράκος, δεν μπορούσε να το δεχτεί πως θα καταντούσε έτσι … Παραμελούσε τα πάντα, επισπεύδοντας με κάθε τρόπο, όσο πιο γρήγορα, να ‘ρθει το τέλος. Το ‘χε πάρει απόφαση πως ήταν καταδικασμένος κι αυτό βγαίνει και από τα χωρίς ίχνος αισιοδοξίας τελευταία τραγούδια του, που μάλλον ο επικήδειος του ταιριάζει πιο πολύ, γραμμένος από τον ίδιο. Το μπουζούκι, που τόσο το αγάπησε, γίνεται η μεγάλη παρηγοριά του, ο αδερφός του, ο εξομολογητής του, ο ίδιος ο πόνος του. Σ’ αυτό ανοίγει την ψυχή του, σ’ αυτό εμπιστεύεται τους φόβους του, τις απορίες του για την άλλη ζωή που δεν ξέρει και που φαντάζεται, σ’ αυτό και στους φίλους αφήνει την τελευταία παραγγελία του … Το τραγούδι του αυτό είναι χωρίς τίτλο. Πιστεύω ότι θα ‘ναι το τελευταίο του και μπορεί να θεωρηθεί ο επικήδειος του, γραμμένος από τον ίδιο:
Φίλοι μου, σας αρνήθηκα, έτσ’ ήτανε γραφτό μου και πως ζωή πια δεν έχω το είδα στ’ όνειρο μου.
Τι έκανα, ρε τύχη μου, μέσα σ’ αυτή την κρίση και δίκασες αλύπητα τη βασανισμένη ζήση;
Τύχη μου άσπλαχνη, κακιά., δε θα το μετανιώσω, αφού στο χάρο μια ψυχή θενά την παραδώσω.
Έτσι μου ήτανε γραφτό στα πεύκα ν’ ακουμπάω, να παίζω το μπουζούκι μου και μέσα να πονάω.
Παίζοντας το μπουζούκι μου, ξεχνώ τα βάσανά μου και φεύγει λίγο η φωτιά πο ‘χω στα σωθικά μου.
Παρηγοριά πια έμεινε το μπουζουκάκι μόνο στην αγκαλιά μου παίζοντας κλαίει κι αυτό με πόνο.
Μπουζούκι μου, μου έλεγες πως δε θα χωριστούμε, στον άλλον κόσμο άραγε δε θα ξανανταμωθούμε;
Εκεί δε θα μπορεί κανείς να μας αποχωρίσει, θα παίζουμε στους φίλους μας, τη φλόγα μας να σβήνει.
Φίλοι μου, είμαι φθισικός και το κορμί μου λιώνει και λίγο λίγο φθείρεται σαν του βουνού το χιόνι.
Σαν αποθάνω, φίλοι μου, και κλείσει η καρδιά μου κοντά σας να με θάψετε, να είστε συντροφιά μου.
Γλέντι να κάνετε καλό στον τάφο μου επάνω, με μπουζουκάκι έξυπνο, λίγο να ξανασάνω.
Φίλοι μου και μπουζούκι μου, έτσ’ είν’ αυτή η κρίση, το πάθος που ‘χω στην καρδιά αυτό θα μας χωρίσει.
Στον άλλο κόσμο, φίλοι μου, όλοι θ’ ανταμωθούμε κι εκεί θα πούμε τους καημούς που δω πέρα τραβούμε.
Την έρημη την τύχη μου που τα ‘βαλε μ’ εμένα, που άνθρωπο σ’ αυτή τη γη δεν πείραξα κανέναν…
Ο Λευτέρης Καλέλης πέθανε στις 18 Σεπτεμβρίου 1946, σε ηλικία μόλις 33 χρονών. Τραγική ειρωνεία! Λίγες βδομάδες μετά το θάνατο του κυκλοφόρησαν τα πρώτα αντιβιοτικά…
Είναι δύσκολο, αν μη ακατόρθωτο, να ψηλαφίσει κανείς, μέσα μόνο απ’ τις ποικίλες διηγήσεις των παλιών, τις όμορφες εκείνες εποχές που έζησαν οι πρόγονοί μας, πριν πολλές δεκαετίες, πριν εμείς γεννηθούμε σ’ αυτόν τον τόπο, με την πλούσια πολιτιστική παράδοση και ανάπτυξη στο λόγο και στην τέχνη. Ιδιαίτερα δύσκολο είναι να ζωντανέψουμε τη λαϊκή μας μουσικοχορευτική παράδοση· οι ήχοι πέταξαν, οι γλεντζέδες έφυγαν, τα έθιμα ξεθώριασαν.
ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΟΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ
Ακριβώς σ’ αυτόν τον τομέα της λαϊκής μας μουσικής παράδοσης το Αναγνωστήριο, πριν τριάντα περίπου χρόνια, απ’ το 1963, με πρωτεργάτη τον πρόεδρό του Πάνο Πράτσο, με συνεργάτη τον αείμνηστο «δάσκαλό μας», γενικό γραμματέα του Αναγνωστηρίου, Χριστόφα Χατζηπαναγιώτη και βοηθούς εκτελεστές τους μουσικούς Στρατή Ψύρρα και Σταύρο Ρόδανο διέβλεψε πρωτοποριακά την αξία του μουσικού μας πλούτου και με τα τότε πενιχρά μέσα έκαμε τις πρώτες ηχογραφήσεις. Καταγράφηκαν σε παρτιτούρες από παλιούς μουσικούς πάνω από πεντακόσιοι σκοποί και λιγότεροι ηχογραφήθηκαν. Το έργο αυτό αξιολογήθηκε, από ειδικούς και μη, εφάμιλλο προς τα κτίρια που στήθηκαν.
Οι στόχοι αυτής της προσπάθειας ήταν υψηλοί. Ο «δάσκαλός μας» με τη χαρακτηριστική φωνή του μας τους θυμίζει: «Πάλι το λαϊκό τραγούδι και τα παλιά νοσταλγικά χορευτικά απ’ την πλούσια συλλογή του λαογραφικού υλικού του Αναγνωστηρίου Αγιάσου ηχογραφούνται και σήμερα. Έτσι πιστεύουμε ότι διασώζουμε απ’ τη φθορά του χρόνου εκλεκτό λαογραφικό υλικό της όμορφής μας κωμοπόλεως Αγιάσου, που το χαρίζουμε στις παρακάτω γενεές και συμβάλλουμε στην προβολή του χιλιοτραγουδισμένου νησιού μας, της Λέσβου, της νύφης του Αιγαίου σ’ όλη την Ελλάδα…».
Το Αναγνωστήριο δεν έπαψε να διασώζει από τότε μέχρι σήμερα τη λαϊκή μουσική μας παράδοση. Έγιναν δεκάδες ηχογραφήσεις και παρουσιάσεις των τραγουδιών. Τα τελευταία χρόνια δημιούργησε την Παιδική Χορωδία με παιδιά από επτά έως δώδεκα χρονώ, που με τη διδασκαλία του Πάνου Πράτσου υλοποιεί αυτό που λέγεται παράδοση. Και παράδοση είναι τούτο: τα μικρά παιδιά του 1994 τραγουδούν και χορεύουν, με ιδιαίτερη αγάπη και προθυμία, τους νοσταλγικούς εκείνους σκοπούς των προπαππούδων και προγιαγιάδων του 1894!
ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣΟΥ
Ποιες είναι οι ρίζες της λαϊκής μας μουσικής παράδοσης και ποια πορεία τράβηξε μέχρι το 1935, εποχή που έρχονται στην Αγιάσο τα πρώτα έγχορδα; Πριν προχωρήσω, πρέπει να πω πως ούτε μουσικολόγος είμαι ούτε μουσικός. Είμαι μόνο γοητευμένος με τη μουσική παράδοσή μας και επιγραμματικά αναφέρω στοιχεία που βγαίνουν απ’ την πολύχρονη έρευνά μου, στηριγμένη πάντοτε στην προφορική παράδοση.
Η Αγιάσος ακολουθεί και αυτή στον πολιτιστικό τομέα γενικά την πορεία των άλλων χωριών της Λέσβου. Έχει όμως κάποιες ιδιαιτερότητες πολύ σημαντικές, κατά τη γνώμη μου, που πηγάζουν από το χώρο, στον οποίο είναι χτισμένη, το Προσκύνημα που διαθέτει και τις οικονομικοκοινωνικές συνθήκες που διαμορφώνουν οι παράγοντες αυτοί. Γι’ αυτό, πιστεύω πως κράτησε στοιχεία που δεν κράτησαν άλλα χωριά, δημιούργησε παραλλαγές των μουσικών ακουσμάτων των μικρασιατικών παραλίων ή εμπνεύστηκε καινούργιους μουσικούς δρόμους.
Απελευθερωθήκαμε το 1912 απ’ τον τούρκικο ζυγό και η εξάρτησή μας ήταν σημαντική και καθοριστική απ’ την Ανατολή και την Τουρκία. Η Σμύρνη, αλλά και οι άλλες πόλεις των μικρασιατικών παραλίων, ήταν οι χώροι επικοινωνίας μας, ιδιαίτερα των Αγιασωτών, που με το Προσκύνημα της Παναγίας είχαμε δοσοληψίες με Σμυρνιούς, Αϊβαλιώτες, Φωκιανούς, Περγαμηνούς…, όχι μόνο οικονομικές, αλλά και πολιτιστικές.
Φυσικό ήταν, λοιπόν, και στο χώρο της μουσικής και του χορού να δεχτούμε και να αγαπήσουμε τα ανατολίτικα μοτίβα και ιδιαίτερα το σμυρνιοπολίτικο ύφος. Καθώς μας διακρίνει η ξεχωριστή αγάπη για το τραγούδι, η ευχέρεια να συνθέτουμε στίχους και μελωδίες και το πάθος για γλέντι και χορό, δημιουργήσαμε αυτό που λέγεται «Μουσικοχορευτική Παράδοση της Αγιάσου».
Αγιασώτισσες που χορεύουν στην Καρύνη. (Έργο Θεόφιλου Χατζημιχαήλ)
Οι Αγιασώτες τα παλιά τα χρόνια τραγουδούσανε και χορεύανε σ’ όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής τους ζωής. Στα γεννητούρια με τις μακρόσυρτες διασκεδάσεις, στους γάμους με τα τραγούδια και τους χορούς της περίστασης, ακόμη και στο θάνατο θέλανε το νεκρώσιμο τους. Οι μουσικές δε σταματούσαν να παίζουν στα πανηγύρια, στα κουιτούκια, στα γλιτώματα, στα σπίτια πολλές φορές, στα κάλαντα, στις πατινάδες, στα ισνάφια. Τρικούβερτο γλέντι γινόταν τις απόκριες και οι γειτονιές αντηχούσαν απ’ τη φωνή του αρχινιστή, του Μεγαλέξανδρου με την περικεφαλαία, που τραγουδούσε τη «Σούσα», τη «Λυγερή» και άλλα. Δεν ήταν μόνο οι οργανωμένες κομπανίες, που σκορπούσαν το κέφι και τον ενθουσιασμό. Αντηχούσαν οι ζουρνάδες και τα νταβούλια και στα κουιτούκια απ’ το 1895 (;) πήραν τη θέση τους και οι λατέρνες.
Οι λαϊκοί οργανοπαίχτες της Αγιάσου, “οι μουσικάντες”, απλοί άνθρωποι, αλλά και ιδιόρρυθμοι, είχαν έρωτα προς την τέχνη της μουσικής, ευαισθησία, δημιουργικότητα. Υπήρξαν εκτελεστές, αλλά ταυτόχρονα και δημιουργοί. Έτσι, βαπτισμένοι μέσα στους ρυθμούς και τις μελωδίες των προγόνων τους, εμπλούτιζαν τη μουσική και πρόσθεταν νέα στοιχεία, χωρίς να ξεφεύγουν απ’ την κληρονομιά τους.
Η πρώτη οργανωμένη κομπανία πρέπει να υπήρχε στην Αγιάσο πριν το 1875, με όργανα το σαντούρι, το κλαρίνο και την μπασαβιόλα. Το 1902 η ορχήστρα αποτελείται από σαντούρι, κλαρίνο, βιολί και κορνέτα. Στο Μουσείο του Αναγνωστηρίου υπάρχει φωτογραφία της εποχής με αυτή τη σύνθεση. Από το 1913 έχουμε τα “φυσερά” (χάλκινα όργανα) σε πλήρη σύνθεση, με κορνέτα, τρομπόνι, μπάσο και κλαρίνο, πλαισιωμένα με βιολί και σαντούρι. Η ορχήστρα ήταν συναρμολογημένη με τον καλύτερο τρόπο για τις ανάγκες της δουλειάς και των μελωδιών. Υπήρχαν τα πρίμα όργανα και τα βαρύτονα, που εναρμονισμένα, κυριολεκτικά μάγευαν, ενθουσίαζαν, ζέσταιναν τις καρδιές των Αγιασωτών.
Στις αρχές του αιώνα μας οι σκοποί που παίζονταν ήταν συρτοί και μπάλοι, καρσιλαμάδες, ζεϊμπέκικα, χασάπικα, καλαματιανά, πηδηχτά. Ιδιαίτερα συγκινούσαν τους Αγιασώτες τα καθιστικά και τα τραγούδια του δρόμου. Χαρακτηριστικό είναι πως τους άγγιζαν σκοποί λυπητεροί, αλλά και ενθουσιώδεις. Αντίφαση που ταιριάζει στο χαρακτήρα του Αγιασώτη. Όμως υπήρχαν και οι ευρωπαϊκοί χοροί και κάπου ακούγονταν μαντολίνα και κιθάρες. Αυτό συνέβαινε στις ανώτερες τάξεις και στους μορφωμένους, σε πολύ περιορισμένο κύκλο.
Η εισβολή από το 1911 των αντιγραφών της ευρωπαϊκής αστικής κουλτούρας δεν επηρέασε καθόλου την παράδοσή μας. Ο Αγιασώτης έμεινε πέρα για πέρα πιστός στις μελωδίες των τραγουδιών, που του μεταδόθηκαν από στόμα σε στόμα. Δε θεώρησε το ανατολίτικο και αιγαιοπελαγίτικο μοτίβο τούρκικο, όπως έτσι θέλανε να το περάσουνε οι στραμμένοι στη Δύση. Και είναι χαρακτηριστικό τούτο: Ο Αγιασώτης έκανε την επιλογή του, χωρίς να έχει ιδέα από “αυθεντικότητες” ή “καθαρότητες” και διατήρησε ό,τι η φωνή της ψυχής του υπαγόρευε. Τολμώ να πω πως προηγήθηκε των διαπιστώσεων των εθνολόγων και μουσικολόγων και διείδε με την ψυχή του πως η μουσικοχορευτική του παράδοση είναι ελληνική, γιατί κρύβει μέσα της στοιχεία και από το μουσικό σύστημα της κλασικής εποχής και έχει άμεση σχέση με τη βυζαντινή μουσική, όπως και με τη μουσική των γειτόνων λαών της Ανατολής. Τούτο το επισημαίνω ιδιαίτερα, γιατί ορισμένα απ’ τα ωραιότερα τραγούδια που λέμε “αγιασώτικα” μπορεί να παρεξηγηθούν και να χαρακτηριστούν ξενόφερτα ή τούρκικα.
ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΛΙΑΣ ΟΡΧΗΣΤΡΑΣ ΤΩΝ «ΦΥΣΕΡΩΝ»
Στην καλλιτεχνική εκδήλωση του περασμένου καλοκαιριού, στις 7 Αυγούστου 1994, στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τα Εκατόχρονα του Αναγνωστηρίου, παρουσιάσαμε μια κομπανία, όπως ήταν στις αρχές του αιώνα μας, τα «φυσερά», με σαντούρι, βιολί, κορνέτα, κλαρίνο, λαουτοκιθάρα. Στάθηκε αδύνατο να βρεθεί σ’ ολόκληρη τη Λέσβο μπάσο και τρομπόνι.
Η σκέψη αυτή πήγασε απ’ τις διηγήσεις των παλιότερων για κλαρινατζήδες και κορνετίστες, που μάγευαν, άναβαν τα αίματα των χορευτών, τους άδειαζαν τις τσέπες, που «χαλούσαν τον κόσμο» για δυο τρεις μέρες, τότε που οι άνθρωποι χαίρονταν τη ζωή και τη ζούσαν.
Οι παλιοί μελωδικοί σκοποί και τα τραγούδια, παρμένα απ’ την πλούσια μουσικολαογραφική συλλογή του Αναγνωστηρίου, επιλέχτηκαν απ’ τις εκατοντάδες του αρχείου μας, έτσι, για να δώσουν δείγματα και μόνο της μουσικής παράδοσης της Αγιάσου, που για πρώτη φορά εκτελούνται από «φυσερά».
Η αναβίωση της ορχήστρας των «φυσερών», με το χρώμα-ύφος των παλιών μουσικάντηδων, θεωρείται σχεδόν ακατόρθωτο. Εμείς ξεπεράσαμε τα ποικίλα και μεγάλα προβλήματα και με τη συμμετοχή στρατιωτικών μουσικών παρουσιάσαμε τα «φυσερά», τους χορευτές και τους τραγουδιστές μας. Οι χορευτές, παλιοί και νέοι, χόρεψαν γνήσια και απλά, όπως παλιά χόρευαν, χωρίς επιτηδεύσεις και φιγούρες. Την ίδια εκδήλωση παρουσιάσαμε, ύστερα από πρόσκληση του «Φιλοπρόοδου Συλλόγου Αγιασωτών» της Αθήνας, στις αρχές Νοεμβρίου, στο Δημοτικό θέατρο Πειραιά.
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Λέγανε πως παλιά οι Αγιασώτες, καθώς την αυγή ξεκινούσαν για τη δουλειά τους και περνούσαν απ’ τα κουιτούκια, όταν το αποσπερινό γλέντι είχε ανάψει, ξεχνούσαν τον προορισμό τους, μαγεύονταν, άκουγαν στην αρχή και έμπαιναν και αυτοί στο γλέντι, στη συνέχεια.
Είμαστε στις αρχές του αιώνα μας. Ας φανταστούμε μια γειτονιά της Αγιάσου με τα σαχνουσίνια της, τα γραφικά της δρομάκια, στο βάθος το κουιτούκι με τα παλικάρια κι απέναντι τις όμορφες κοπέλες να ρίχνουν στα κλεφτά ερωτικές ματιές υπό την “αυστηρή” επίβλεψη των μανάδων. Στο βάθος του δρόμου ξεπροβάλλουν οι μουσικάντες και πίσω αγκαλιασμένα τα παλικάρια στην καθιερωμένη τους πατινάδα. Ο σκοπός που ακούγεται είναι:
Τα Νταμπάνια ή Ξύλα
Ενθουσιώδης σκοπός του δρόμου, που είναι συνδεδεμένος με τη στήριξη της σκεπής του πρώτου ατμοκίνητου ελαιοτριβείου της Αγιάσου το 1878. Ήταν τόσο μεγάλος ο ενθουσιασμός, που αντικαταστάθηκαν οι μύλοι, ώστε όλο το χωριό, με τους βιολιτζήδες μπροστά, βοηθούσαν τους βοδαραμπάδες στην ανηφόρα προς το Καμπούδι, να μεταφέρουν τους τεράστιους καστανίτικους κορμούς-νταμπάνια, που θα στήριζαν τη σκεπή. Πρέπει να είναι εμβατήριο τούρκικο, που το άλλαξαν οι Αγιασώτες και το έφεραν στα μέτρα τους. Η καθεαυτού ονομασία του είναι Κιούρτικο και η μελωδία του είναι μαρς. Το παράγγελναν στις πατινάδες μαζί με ένα αραβικό. Από διηγήσεις του Στρατή Ρόδανου (1885-1960) επί τουρκοκρατίας πήγαιναν και το παίζανε κάθε χρόνο στον Τούρκο διοικητή, στην Αγιάσο, όταν γιόρταζε, τους κέρναγε και τους πλήρωνε καλά. Ξεκίνησε, λοιπόν, από την Αγιάσο, σήμερα παίζεται σ’ όλο το νησί, αλλά αλλαγμένο σε συρτό. Είναι σκοπός του δρόμου, δε χορεύεται στη σωστή του μελωδία, είναι ο κατεξοχήν σκοπός που ξεσηκώνει τους Αγιασώτες. Είναι ο σκοπός μας.
Αραβικό (αράπκου)
Είναι ένας απ’ τους πιο παλιούς σκοπούς (μέσα του 19ου αιώνα) και απ’ τους ωραιότερους. Σκοπός της παρέας, «τσουμπουσλούδκους», όπως τον λέγανε, δηλαδή μεγάλος, που να μην τελειώνει γρήγορα και να γλεντούν οι γλεντζέδες. Αργόσυρτο, γεμάτο παράπονο, φούσκωνε τις ψυχές των παλικαριών, που ξεχείλιζαν από ενθουσιασμό μαζί και κλάμα. Το «αραβικό» αυτό το είχε δώσει ο Παναγιώτης Ρόδανος (1856-1931) σε νότες στον Πάνο Πράτσο το 1930.
Νταμπαχανιώτικο με αμανέ
Ηταν μελωδία σμυρνιά. Το όνομα το πήρε απ’ τα Νταμπάχανα, συνοικία της Σμύρνης. Ήταν ο πιο μερακλίδικος σκοπός και το καθεαυτού «νταμπαχανιώτικο» που παράγγελναν οι Αγιασώτες. Οι παλιοί μουσικοί της Αγιάσου το άλλαξαν και έβαλαν κομμάτια από άλλα νταμπαχανιώτικα και το έκαναν πιο μερακλωμένο. Στο τέλος έκλεινε με τη «χήρα» και ένα «τσάκισμα», αγιασώτικη επινόηση. Στο «νταμπαχανιώτικο» ο αμανές ήταν απαραίτητος. Ο αμανές στο χώρο τον αιγαιοπελαγίτικο εθεωρείτο ανώτερο είδος τραγουδιού, μιλούσε κυρίως για θάνατο και στην πλειονότητα είναι ένα μοιρολόγι. Αποτελείται από πλούσιους αυτοσχεδιασμούς και τον τραγουδούσε ο καλλίφωνος της παρέας:
Αχ, όσο μπορείς, καρδούλα μου,
– αμάν, οχ γιαρέμ, οχ αμάν -,
κρύβε βαθιά τον πόνο,
για να μην ξέρει ο καθείς,
– αμάν, οχ γιαρέμ, οχ αμάν -,
με τι μεράκι λιώνω.
Αναμνηστική φωτογραφία από γλέντι Αγιασωτών, στις αρχές του αιώνα. Διακρίνονται, από αριστερά, οι μουσικοί Στρατής Ρόδανος (τρομπόνι), Ψύρρας ή Μαντάτσ’ (κλαρίνο), Παναγιώτης Ρόδανος (βιολί) και Αριστείδης Πολυπάθου ή Βατσίνα (σαντούρι)
Ισπαχάν
Στις αρχές του αιώνα μας, στην Αγιάσο, υπήρχαν γλεντζέδες, που είχαν μανία να πάρουν τη μουσική, όχι να χορέψουν, αλλά ν’ ακούν διαλεχτές ανατολίτικες μελωδίες, τα σαρκιά. Τέτοιες μελωδίες διάταζαν και μετά το χορό, ιδιαίτερα τις αυγές, όταν ήταν πλέον μερακλωμένοι. Μεγάλη πέραση είχε, όταν το παίζανε με τα «φυσερά»… Ακούγονταν όλα τα όργανα, από το ένα μέχρι το άλλο, σε άριστο συνδυασμό. Απολάμβαναν, κερνούσαν και σπούσαν. Αυτή ήταν η διασκέδαση. Το όνομα Ισπαχάν αραβικό, μάλλον πόλη. Το ύφος του ανατολίτικο, πένθιμο, και ο ρυθμός του αργός. Η μελωδία αυτή μαζί με τα συρτά ήταν η τροφή των μουσικάντηδων, δηλαδή τους απέφεραν πολλά χρήματα. Το γλυκό παίξιμο των φυσερών έδιδε στη μελωδία κάτι το ξεχωριστό.
Ανάθεμα τον αίτιο
Οι παλιοί σκοποί της Αγιάσου δεν είχαν λόγια. Υπάρχει όμως με λόγια το παραπάνω καθιστικό. Είναι ίσως το πιο παλιό τραγούδι στην Αγιάσο. Τα λόγια υπήρχαν. Οι Αγιασώτες το θυμούνται απ’ τους πατεράδες τους πριν το 1850. Μοιάζει με μοιρολόγι, τραγούδι του αποχωρισμού, αναθεματίζει τον αίτιο του χωρισμού δυο ερωτευμένων νέων της παλιάς εποχής. Μ’ αυτό είχαν ασχοληθεί ιδιαίτερα οι μουσικολόγοι Σίμων Καράς και Φοίβος Ανωγειανάκης. Ο κανονικός ρυθμός του είναι αργός, όπως παλιά το τραγουδούσαν, σε αντίθεση προς το διαφορετικό χρώμα που πήγε να του δώσει ο Σίμων Καράς στις ηχογραφήσεις του. Τα λόγια του γεμάτα πόνο και παράπονο:
Ανάθεμα τον αίτιο κι ας το ‘χει αμαρτία,
να χωριστούμ’, αγάπη μου, χωρίς καμιά αιτία.
Συ μπαχτσές τσι γω φιντάνι,
να σ’ απαρνηθώ δεν κάνει.
Αγάπα με, πουλάκι μου, όπως μ’ αγάπας πρώτα,
τα ξένα λόγια μην ακούς,, μόν’ την καρδιά σου ρώτα.
Σάλτα τσ’ άρπα μ’ απ’ του κύμα,
μη πνιγώ τσ’ έχεις το κρίμα.
Θα το ‘χω το παράπονο σε όλη τη ζωή μου
κι όταν σε συλλογίζομαι θα λιώνει το κορμί μου.
Κλαι η καρδιά μ’ τσι δε μιρώνει
σαν της ερημιάς τ’ αηδόνι.
Σ’ αφήνω την καληνυχτιά και έχε γεια, χρυσό μου,
πιάσε πως ήταν όνειρο τον αποχωρισμό μου.
Έχε γεια τσι γω παγαίνου
μι τ’ αχείλι του καμένου.
Σαν το κεράκι έλιωσα
Η πατινάδα, δηλαδή η βόλτα μέσα στις γειτονιές, ήταν απαραίτητο μέρος του γλεντιού. Με το βασίλεμα του ήλιου, τα παλικάρια αγκαλιασμένα έβαζαν τη μουσική μπροστά και τραβούσαν για τις γειτονιές με τα κουιτούκια. Σωστό πανηγύρι. Μοναδικός τρόπος ν’ αρπάξουν την κλέφτικη ματιά της αγαπητικιάς τους. Ο έρωτας, ο μεγάλος τύραννος του παλικαριού που αγαπά και δε βρίσκει ανταπόκριση, καταντάει τυραννία που δεν μπορεί να παραβγεί με τίποτα. Ασήκωτο το παράπονο του.
«Σαν το κεράκι έλιωσα»: σκοπός του δρόμου. Η μελωδία υπήρχε στις αρχές του αιώνα μας. Τα λόγια μπήκαν ύστερα από τον Πάνο Πράτσο, ο οποίος και στο μουσικό μέρος πρόσθεσε στο τέλος το σόλο, για να κλείσει ομαλά, σύμφωνα με τον τονισμό του.
Τόσο σκληρή και άπονη δεν το ‘λπιζα για να ‘σαι,
να λιώνει το κορμάκι μου και να μην το λυπάσαι.
Δε με λυπάσαι, δεν πονείς, δε βλέπεις, δεν πιστεύεις,
σαν το κεράκι έλιωσα, έσβησα, έλιωσα
και συ ακόμα με παιδεύεις.
Κάφτει μι γήλιους, κάφτει μι, κάφτει μι τσι του κάμα,
και ένας καπνός απί φουτιά βγαίν’ από την καρδιά μου.
Σαν του μουρό κατάντησα, όπου δεν έχει γνώση,
στα χέρια σου που έμπλεξα, αλίμονο μπερδεύτηκα
και τώρα ποιος θα με γλιτώσει
(δυο φορές και σόλο βιολί).
Στου Σταυρί θ’ ανταμουθούμι
Το Σταυρί, η γνωστή συνοικία της Αγιάσου, είναι χιλιοτραγουδισμένο. Τα παλιά τα χρόνια ήταν ο τόπος πρωινής συνάντησης των ερωτευμένων, όταν ξεκινούσαν οι κοπέλες και τα παλικάρια, κατά εκατοντάδες, για το λιομάζεμα, πριν ακόμα φέξει. Ο ερωτευμένος νέος παρακαλεί να μην τελειώσει αυτή η όμορφη στιγμή, διατεθειμένος να ξαγρυπνά μερόνυχτα για το χατίρι της καλής του. Δύσκολες οι εποχές για τους ερωτευμένους.
«Στου Σταυρί θ’ ανταμουθούμι». Γρήγορο, με στίχους γεμάτους καημό και παράπονο. Η μελωδία του πολύ παλιά. Την είχε σιγοτραγουδήσει ο παπα-Κανιμάς στον Πάνο Πράτσο, όπως τη θυμόταν από παλιούς, και μετά ο τελευταίος έβαλε και τα λόγια. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί πως το στίχο:
«Στου Σταυρί τσι στουν Απέσου
στρώσε μου, κυρά, να πέσου» τον είχε πει το “Καλ’καντέλ’, γι Αμιρικάνους”. Τη δεύτερη στροφή
«Ω θε μου, βρέξε, χιόνισε, κάνι βαρύ χειμώνα,
να κατιβούν γοι πουταμοί, να μη παγαίνου ακόμα» την πήρε απ’ το «Λιουλόγου» του Παπανικόλα, επειδή του άρεσε.
Ανέλυσα σαν το κερί, κάηκα σαν λιβάνι,
με το σεβντά σ’ αρρώστησα και ποιος θενά με γιάνει.
Στου Σταυρί, στου Σταυρί στου μουνουπάτι,
βάσανα, βάσανα που ‘χ’ η αγάπη.
Ω θε μου, βρέξε, χιόνισε, κάνι βαρύ χειμώνα,
να κατιβούν γοι πουταμοί, να μην παγαίνου ακόμα.
Στου Σταυρί, στου Σταυρί πα στου γιουφύρι
ξαγρυπνώ, ξαγρυπνώ για θκο σ’ χατίρι.
Όλος ο κόσμος χαίρεται, χαίρεται και γλεντίζει
και μένα η καρδούλα μου σαν κάρβουνο μαυρίζει.
Στου Σταυρί, στου Σταυρί τσι στουν Απέσου,
στρώσε μου, στρώσε μου, κυρά, να πέσου.
Αφήνω τη καληνυχτιά, πέσε, γλυκά κοιμήσου
και στ’ όνειρο σου να με δεις σκλάβο και δουλευτή σου.
Στου Σταυρί, στου Σταυρί θ’ ανταμουθούμι,
τα παράπουνα, τα παράπουνα να πούμι.
Αυτά τα τραγούδια απετέλεσαν το πρώτο μέρος, τα καθιστικά. Το δεύτερο μέρος περιείχε τραγούδια χορευτικά.
Μουσικοί και χορευτές της παλιάς Αγιάσου… (Από το Αρχείο του Αναγνωστηρίου)
Ωραία Μπουτζαλιά
Οι Αγιασώτες χόρευαν σ’ όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής. Χόρευαν συρτά και μπάλους, καρσιλαμάδες, ζεϊμπέκικα, χασάπικα και καλαματιανά σμυρνέικα. Ένα καθαρά αγιασώτικο τραγούδι, που χορεύεται και σαν συρτό, είναι η “Ωραία Μπουτζαλιά”, τραγούδι τονισμένο σε σμυρνέικη μελωδία που υπήρχε. Παλιά δεν το χόρευαν, απλώς το τραγουδούσαν. Έχει ένα ενθουσιαστικό χρώμα. Ξεκίνησε απ’ την ωραία συνοικία της Μπουτζαλιάς, τότε που ήκμαζε το κουιτούκι του Δημητρίου Ρούγκου. Εκεί σύχναζαν μέρα νύχτα πολλοί γλεντζέδες, «τ’ αλάνια τς Μπουτζαλιάς», και πάνω στα γλέντια τους σκάρωναν και τετράστιχα, για να πειράξουν το Ρούγκο, που ήταν χήρος με δυο μικρά παιδιά, αλλά και υπομονετικός, χωρίς να παρεξηγιέται μ’ αυτά που του κάνανε.
Ωραία Μποντζαλιά μου, που ‘σταν καμπαναριό
τσι σ’ έκανι γιου Ρούγκους σουστό πουταναριό.
Ωραία Μπουτζαλιά μου, στα μαύρα να ντυθείς,
‘χάσις την Κλεανθίτσα, δε θα την ξαναδείς.
Ρε Ρούγκου Δημητρό, πλέρουσί του του μουρό
τσι σα δε του πληρώσεις, θα του πληρώσου γω.
Ανάθιμά σι, Καλαλέ, που έκλιψις τα χράμια
τσι πήγις τσι τα έφαγις μι τς Μπουτζαλιάς τ’ αλάνια.
δέσ’μου θέλιν π’ του λιμό τσι ρίξ’μου μες στου πγάδ.
Συρτός της νύφης
Πολύ παλιός και πολύ γνωστός είναι ο συρτός της νύφης, σμυρνιός με αμανέ. Το συρτό στην Αγιάσο τον χόρευαν δυο δυο. Τον χόρευε ο γαμπρός με τη νύφη. Μ’ αυτόν άρχιζε ο χορός και τον παίζανε μέχρι να σηκωθούν να χορέψουν όλοι.
Χαιρόστε, να χαιρόμαστε, γιατί καιρός διαβαίνει κι όποιος θα μπει στη μαύρη γη πίσω δεν ξαναβγαίνει.
Αυτή είναι η προτροπή που βγαίνει μέσα απ’ τους φιλοσοφημένους στίχους του αμανετζή, την όμορφη στιγμή του γάμου, όπου μόνο η χαρά ταιριάζει.
Στιγμιότυπο από το πανηγύρι του Προφήτη Ηλία (Άγλια), πριν από τον πόλεμο. Οι μουσικοί προπορεύονται των καβαλαραίων… (Φωτογραφία Χουτζαίου)
Καρσιλαμάς μυτιληνιός
Μετά το συρτό διάταζαν καρσιλαμάδες. Είναι πιο γρήγοροι απ’ τα ζεϊμπέκικα και μαλακοί. Τους χόρευαν άνδρες και γυναίκες αντικριστά, χωρίς τραγούδι. Τον καρσιλαμά που ονομάζουμε «μυτιληνιό» το 1978 ο Σίμων Καράς τον ηχογράφησε στο Αναγνωστήριο και από τότε οι εκπομπές του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, που αναφέρονται στη Λέσβο, αρχίζουν με τη μελωδία του. Μαζί με τον αγιασώτικο αποτελούν τα διαμάντια της μουσικής μας παράδοσης.
Πες μου, φως μου, στο θεό σου, μ’ αγαπάς για με γελάς,
να με περιπαίζεις θέλεις, τον καιρό σου να περνάς.
Άνοιξε τα χειλάκια σου και πες μου μιαν αλήθεια,
με τα σωστά σου μ’ αγαπάς ή με τα παραμύθια.
Μου λένε να μη σ’ αγαπώ, μου λένε να σ’ αφήσω,
δίχως εσένα, μάτια μου, πώς ημπορώ να ζήσω;
Καρσιλαμάς αγιασώτικος
Ετσι τον παράγγελναν τα παλικάρια με τα σαλβάρια. Πολύ ζωηρός στο ύφος του, με κοψίματα και τινάγματα, ξεσήκωνε και τις πέτρες, ιδιαίτερα όταν αντάμωνε σε αρμονία ο ήχος του κλαρίνου του Κακούργου και της κορνέτας της Άννας, του Στρατή Ρόδανου. Δεν έχει λόγια, έχει όμως μέσα του το παράπονο.
Γαρουφαλιά
Στα πανηγύρια, στους γάμους και στα γλιτώματα, που στις παρέες βρίσκονταν και γυναίκες, συνηθιζόταν να χορεύεται και ο σμυρνιός καλαματιανός από πολλούς μαζί. Ορισμένοι στίχοι υπήρχαν με το όνομα Γαρουφαλιά, προστέθηκαν όμως και μερικοί από τον Πάνο Πράτσο.
Μ’ αγαπάς, Γαρουφαλιά μου, μ’ αγαπάς για με γελάς,
να με κοροϊδεύεις θέλεις, τον καιρό σου να περνάς.
Όσο μου κάνεις πείσματα, χαίρομαι και γλεντίζω,
κατέχω το πως μ’ αγαπάς και δεν κακοκαρδίζω.
Καρδιά μου που ‘σταν λεύτερη, ποιος σου ‘πε ν’ αγαπήσεις
και πού ‘σουνα βασίλισσα, σκλάβα να καταντήσεις.
Φωκιανό
Τα ζεϊμπέκικα, κι αυτά, με το αρρενωπό τους ύφος, χορεύονταν κυρίως από άνδρες. Η προέλευσή τους φαίνεται αρχαιοελληνική, γιατί, όπως γράφει ο Σίμων Καράς «η φυλή των ζεϊμπέκων, που ίσως ήταν ιωνικής καταγωγής, κληρονόμησε αρχαιοελληνικούς χορευτικούς ρυθμούς, αφού το ρυθμικό σχήμα των εννέα χρόνων διαφαίνεται στις ωδές της Σαπφούς». Το φωκιανό είναι βαρύ ζεϊμπέκικο, πολύ παλιό. Το παράγγελναν ιδιαίτερα στην Αγιάσο οι βαρύδες και γονάτιζαν όταν το χόρευαν. Και σήμερα, όταν οι χορευτές διατάξουν ένα βαρύ παλιό ζεϊμπέκικο, οι μουσικάντες βάζουνε το «φωκιανό».
Στιγμιότυπο χορού με μαχαίρι, από τις «Αιολικές Εκδηλώσεις» (1970). (Πίνακας Αναγνωστηρίου, έργο Armen (1971). Δωρεά Ζάνου Γουγουτά)
Χορός με το μαχαίρι
Ένας πολύ χαρακτηριστικός χορός της Αγιάσου είναι ο χορός με το μαχαίρι. Μιμικός χορός, δύσκολος, τον χόρευαν τα Τινέλια στην Αγιάσο και συνεχίζοντας την παράδοση ο μόνος σήμερα που τον χορεύει είναι ο απόγονος τους Βασίλης Τινέλης. Στην αρχή τον χόρευαν αυθόρμητα, αρπάζοντας απ’ το τζάκι τη μασιά, επειδή δεν άφηνε η αστυνομία το μαχαίρι. Χρειάζεται ο χορευτής να έχει δεξιοτεχνία, σταθερότητα στο χέρι, ακρίβεια στις κινήσεις, που γίνονται αστραπιαία. Ο συγχορευτής ακίνητος και απαθής. Βαρύς και επιβλητικός ο χορός, κάπου προκαλεί το φόβο και την αγωνία, αλλά και το γέλιο. Λόγια δεν υπήρχαν. Μετά, το 1963, το τόνισε ο Πάνος Πράτσος.
Βάσανα, καημοί, ως πότε το κορμάκι μου θα τρώτε.
Θάνατο θα προτιμήσω, παρά να σ’ αλησμονήσω.
Οχ, Αγιάσου μ’ τσι χουριό μ’, έχασα του λουγισμό μ’.
Ω λιγνό μου κυπαρίσσι, θάνατος θα μας χωρίσει.
Δε σ’ αρνούμαι, κρύα βρύση, ω λιγνό μου κυπαρίσσι.
Αγαπώ σι τσι του ξέρεις, το ‘μαθες τσι δε μι θέλεις.
Οχ, Αγιάσου μ’ τσι χουριό μ’, έχασα του λουγισμό μ’.
Το μαντίλι σου τινάζεις και θαρρώ πως με φωνάζεις.
Το μαντίλι σου διπλώνεις και θαρρώ πως με μαλώνεις.
Οχ, Αγιάσου μ’ τσι χουριό μ’, έχασα του λουγισμό μ.
Αγιά μου, Παναγιά μου
Οι χορευτές έπρεπε να κλείσουν με τον πηδηχτό χορό «Βάλ’ του μαζουμένου» ήταν η παραγγελία. Έδιναν και ονόματα, όπως «Μαλαματένια». Λεγόταν και χόρες. Υπήρχαν πολύ δύσκολες χόρες, μάλλον ρουμάνικες με ευρωπαϊκό στιλ και με κάποιες παραλλαγές στη σύνθεση. Σε ορισμένες υπήρχαν και λόγια. Το «Αγιά μου, Παναγιά μου» είναι ένα πηδηχτό, πολύ παλιό ως μελωδία, αλλά με λόγια που τα έβαλε ο Πάνος Πράτσος. Και πάλι ο ερωτευμένος επικαλείται τη βοήθεια της Παναγιάς της Αγιασώτισσας και των Αγίων, να βοηθήσουν ν’ ανταποκριθεί το ταίρι του στην αγάπη του.
Αγιά μου, Παναγιά μου τσι Αγιού Γρηγόρη μου,
βοήθα το πουλί μου να ‘ρθει στη γνώμη μου.
Αγιά μου, Παναγιά μου τσι Άγιου Στυλιανέ,
βοήθα το πουλί μου, για να μου πει το ναι.
Έλα, χάρε, έλα, χάρε, την ψυχή σκύψε, πάρε,
έλα, πλέλι μ’, μι τα μένα, να πιρνάς χαριτουμένα.
Σε αγαπώ, τι κέρδισα, κοντεύω να πεθάνω
κι η αιτία είσαι συ που τη ζωή μου χάνω.
Μαύρισε γη καρδούλα μου σαν του παπά του ράσου,
μηδί θα τραγουδήσου πια μηδί θενά γιλάσου.
Μι τα σένα θέλου να ‘μι, πα σ’ ένα βουνό καλά ‘μι.
Τρέχουν τα ματέλια μ’, τρέχουν σαν τα σύννιφα που βρέχουν.
Αγιά μου, Παναγιά μου τσι Αγιού Λιφτέρη μου,
βοήθα το πουλί μου να γίνει ταίρι μου.
Αγιά μου, Παναγιά μου τσ’ Αγιά μου Φωτεινή,
λαμπάδα θα σ’ ανάψου για μια μελαχρινή.
Έχι την κρυφά, πουλί μου, την αγάπη τη δική μου,
Αγιασώτισσά μου γλάστρα μι τα λούλουδά σου τ’ άσπρα.
Ο κλαρινίστας Στρατής Αχ. Σουσαμλής με τον τυμπανιστή Αριστή Μουτζουρέλη (Λαγό). Στιγμιότυπο από θεατρική παράσταση του Αναγνωστηρίου (12 Αυγούστου 1984). (Από το Αρχείο του Αναγνωστηρίου)
Πολύ πλούσια η μουσικοχορευτική μας παράδοση. Τα παραπάνω αποτελούν μια πρώτη συνοπτική προσέγγιση και ένα μικρό δείγμα τραγουδιών και σκοπών, που οι πρόγονοι μας παλιά τραγουδούσαν και χόρευαν. Κι εμείς σήμερα με περηφάνια λέμε πως είναι δικά μας και τα τραγουδούμε και τα χορεύουμε. Υπάρχει σκέψη να γίνει μια έκδοση όλου του μουσικολαογραφικού υλικού, που έχει συγκεντρώσει το Αναγνωστήριο και έχω καταγράψει και εγώ σε κασέτες με διηγήσεις παλιών γλεντζέδων και μουσικών της Αγιάσου.
Τις πληροφορίες για τη σύνθεση της εργασίας μου μου τις έδωσαν ο Πάνος Πράτσος, ο Χαρίλαος Ρόδανος, ο Σταύρος Ρόδανος, ο Μενέλαος Καμάτσος, ο Βασίλειος Χατζηπαναγιώτης και ο Δημήτριος Αγρίτης. Τους ευχαριστώ.
Ο Στρατής Ψύρρας στράφηκε από νωρίς στη μουσική, επηρεασμένος από τον πατέρα του Θεόφιλο, τον αξιόλογο παλαιό σαντουριέρη της Αγιάσου. Άρχισε με βιολί, έχοντας δάσκαλο του τον Κλεάνθη Μυρογιάννη. Τέσσερα χρόνια εργάστηκε ως βιολιστής, αλλά αργότερα τον κέρδισε ένα άλλο μουσικό όργανο, το παραδοσιακό σαντούρι.
Ήταν ευαίσθητος μουσικός και σημείωσε επιτυχίες. Δούλεψε αρκετά χρόνια, μια εικοσιπενταετία περίπου, με την ξακουστή κομπανία που ήταν γνωστή σ’ όλο το νησί με το όνομα «Άννες». Συνδέθηκε στενά με το λαμπρό βιολιστή Χαρίλαο Ρόδανο, που ήταν βαφτιστικός της μάνας του Χαρίκλειας. Συνεργάστηκε στο χώρο της μουσικής με τους Αγιασώτες οργανοπαίχτες, τον κλαριντζή Παναγιώτη Σουσαμλή ή Κακούργο, τον κορνετίστα Στρατή Ρόδανο, το Νίκο Ρόδανο (μπάσο), το βιολιστή Αχιλλέα Σουσαμλή, καθώς και με άλλους.
Ο Στρατής Ψύρρας έγινε γνωστός και ευρύτερα. Βγήκε στην τηλεόραση με τη Δόμνα Σαμίου, με το Νέστορα Μάτσα, με το Γιώργο Νταλάρα, με το Νίκο Διονυσόπουλο. Έλαβε μέρος σε ταινίες, όπως «Σαπφώ η Λεσβία» και «Λιομάζωμα». Συνεργάστηκε με τον Πάνο Πράτσο και με το Σίμωνα Καρά για την ηχογράφηση παλαιών σκοπών, που συχνά ακούγονται από το ραδιόφωνο.
Τελευταία κατέβηκε στη Μυτιλήνη, για να μπορέσει να πάρει σύνταξη. Εργάστηκε δεκαπέντε χρόνια στο κέντρο «Ξενύχτης», παίζοντας σαντούρι και αρμόνιο.
Ο Στρατής Ψύρρας συγκαταλέγεται στους καλούς μουσικούς μας. Με την αγάπη του στήριξε τη λαϊκή μας μουσική. Με την τέχνη του κράτησε στο νησί μας ένα παραδοσιακό όργανο…
